छ वर्ष जस्तो भयो होला पत्रकार प्रकास बिक्रम शाहले उपल्लो थलो मलाई दिनुभएको । कितावको प्रवद्र्धन गर्दै मेरो कार्यालयमा आउनु भएको थियो । खासमा कितावको मामलामा म अलि फरक छुँ । पाए जति सवै पढ्ने र त्यसमध्य असल छान्ने गर्दा असल हुन्थ्यो होला तर म असल छ भन्ने लाग्यो भने पढ्छु । अरुको भनाई सुनेर, समिक्षा वा लेख पढेर वा सरसरती पढाई गरेर किताव छान्ने वानि छ । अरु त केहि होईन यसले समय वचाउछ । मैले प्रकासजीलाई टार्न खोजेँ । उहाँले अलि वढी नै प्रसंशा गरे पछि म त्यो किताव लिन राजी भएको थिएँ राम्रो नभएमा फिर्ता गर्ने सर्तमा । तर त्यो फिर्ता गर्नु परेन । त्यसले मेरा पुस्तकालयका अरु अभागि कितावहरु जस्तै कैद जीवन विताईरहेको छ ।
पहिलो हेराई
सवैजसो पुस्तक पढ्नु पहिले म गाता अगाडी पछाडी पढ्छु । हस्त गुरुङ्गको उक्साउने दुईहरफ पढेपछी खिसिक्क हाँसे, पढ्ला भनेर लेखेछ भन्दै । ‘पुस्तकवाट’ भन्ने टुक्राले खासै अर्थ दिएन । लेखकले नै छानेर राखेकाहुन भने त्यो लेखाईको विशिष्टता लेखकलाई मात्र थाहाहुने खालको, सम्पादक वा डिजाईनरले राखेकाहुन भने राखिदिनका लागि राखिदिए जस्तो लाग्यो ।
भूमिकाको सन्दर्भ
मलाई कार्लमाक्र्सको लेखन शैली मज्जा लाग्छ भुमिका मै सवै कुरा लेखि भ्याउने । अनि किताव चाँही त्यसको पुष्टयाईका लागि लेख्ने । यसो गर्दा पाठकलाई सजिलो हुन्छ । भुमिका मै कुरो वुझिहाल्यो भने थप किन पढ्नु पर्यो ? वुझेन भने भित्र पढेभयो । त्यो शैली भएन भने पनि मलाई लेखक आफैले लेखेको भूमिका मनपर्छ । किन लेखेको ? कुन परिवेशमा लेखेको ? कसकालागि लेखेको ? आदि कुरा लेखकलाई थाहाहुन्छ । अर्कैले लेख्यो भने अन्दाज हुन्छ । कहिलेकाँही त आनका तान फरक पर्छ । सात्र्रले फ्याननको किताव र्याच्ड अफ दि अर्थको भूमिका दुवै जना हिंसाका पुजारी नै हुन की भन्ने जसरी लेखिदिए । अनेक उदाहरण छन् । यो पुस्तक पनि अपवाद छैन । मैले भूमिका पढें । बेईमान स्वास्थ्यकर्मी, उपचार विहिन मर्नेगरेका भेडाका पाठा, देश लुट्ने नेता–कर्मचारी–व्यापारी, पुल–वाटोको अभाव, अशिक्षा, जातीय छुवाछुत कति पढ्ने ? मलाई पिडाका कथा, विरहका गीत, अभावका निवन्ध, दुःखान्त फिल्म, अन्धविश्वसको आलोचना उपलव्धिमुलक कुरा हुन जस्तो लाग्दैन । लेखन शैलीका कारण मिठो चाँही हुनसक्छन् तर अगाडी के त ? मैले यो किताव नपढ्ने विचर गरें, प्रकासजी संग मनमनै रिसाएँ र थन्क्याएँ ।
यो थन्क्याएको केहि दिन पछि फिल्ड जानु पर्ने भो । अलि लामो दिन उतै वस्ने भए पछि समय काट्न केहि वोक्न पर्यो भनेर हेरेको त्यहि हात पर्यो । अर्काै कुरा प्रकासजीले भेंटै पिच्छे ‘पढ्नुभो त सर’ भन्ने र मैले वहाना गरेर टार्ने क्रम चलेको धेरै भएको थियो । टिकापुर वसाईमा किताव पढ्दै गर्दा लेखकले भुमीका आफै लेख्नपर्छ भन्ने मेरो वुझाई झन पुष्टि हुँदै गयो । भूमिकाले यो किताव संग न्याय गरेको रहेनछ । यसले त कितावलाई नकारात्मक टिप्पणीहरुको ढड्डा होकी भन्ने वनाईदिएको थियो । तर किताव त्यस्तो थिएन । भूमिकाको सवैभन्दा नकारात्मक हिस्सा पेज झ को अन्तिम दुई वाक्य थिए जसमा सवलाई बेईमान र घिनलाग्दा वताईएको थियो । अरु सवैलाई वेईमान देख्नेले आफुलाई ठिक भन्ने आधार गुमाईसकेको हुन्छ । किनभने उ आफु पनि त अरुका लागि अरु नै हो नी । “देश लुटेर धन कमाउने अनि उल्टै फुर्तिलगाउने राजनीतिकर्मी, व्यापारी, कर्मचारी र त्यस्तै समुहका अन्य मानिसलाई इमानदारीताको पाठ सिकाउँछ यस पुस्तकले” भन्ने वाक्य नै थियो जसले मलाई पुस्तक नपढ्न प्रेरित गरेको थियो । किनभने यदि त्यसो हो भने म त्यस पुस्तकको लक्षित पाठक थिईन । मलाई लक्षित गरेर नलेखिएको किताव मैले किन पढ्नु पर्यो ? फेरी मुल्य मान्यताका वारे गार्नरको विचारवाट प्रभावित म नैतिक शिक्षाका लागि अरुले लेखिदिएको किताव अर्थहिन ठान्छु । अर्काका विश्वासहरुलाई अन्धविश्वासको जामा लागाईदिनेहरुका लेखाईहरुलाई महत्व दिएर म विश्वास गर्नेहरु उपर अविश्वास गर्न चाहन्न पनि । एउटा माक्र्सवादी हुनुको नाताले मलाई कुनै विश्वासहरु अन्धविश्वास हुन की हैनन् भनेर नजाँची भन्नहुन्न भन्ने लाग्छ । ‘हिमाल चढ्न हुन्न’ भन्ने स्थानीय विश्वास विश्वास हो की अन्धविश्वास भनेर हेर्न कार्यकारण सम्वन्ध नहेरी हुन्न । तर कारण नसोधी अन्धविश्वासको लालमोहर लगाउनु ठिक होईन । खोज पत्रकारिताको महासचिव नै भए पछि त यस्तो लेख्न नहुने हो क्या रे । मानव समाज र सँस्कृतिको अध्ययनमा नियम खोज्ने माक्र्सवादी तरिका क्लिष्ट मान्नेहरुका लागि क्ल्फिोर्ड ग्रिजको अर्थ खोज्ने तरिका पनि त छदैछ । तर केहि नखोजी अरुको विश्वासलाई अन्धविश्वास भन्नु पो अन्धविश्वास हो त । त्यसै गरी एउटा मान्छेको जीवन अर्काको जस्तै किन हुन पर्यो ? किन मनासलुका मान्छेको जीवन सगरमाथा र अन्नपूर्ण जस्तै हुनपर्यो ? के जीवन अर्काको जस्तै हुनु पर्ने हो ? के आफ्नै जस्तो जीवन ठिक छैन ?
यस्ता कैयौं कुराहरुले मलाई यो किताव नपढ्ने निधो गर्न उक्साएका थिए । तर पढ्दै जाँदा मलाई लाग्यो (यस वारेमा दोहोरो सम्वाद नभएकाले निश्चित भने छैन) सम्भवतः लेखकले “देश लुटेर धन कमाउने अनि उल्टै फुर्ति लगाउने राजनीतिकर्मी, व्यापारी, कर्मचारी र त्यस्तै समुहका अन्य मानिसलाई इमानदारीताको पाठ सिकाउन” यो किताव लेखेका थिएनन् । इमानदारिताको पाठ पढाउने यान्त्रिक नीति संग्रह होईन रहेछ यो पुस्तक । यो त लोक जीवनचर्याको जीवन्त चर्चा रहेछ । लेखकले वुढीगण्डकीमा आनन्द देखे, हस्तजीले दुःख देख्नुभो । लेखाईमा हो वा हेराईमा खोट अवस्य छ । भूमिका र मुल कितावमा आधारभूत रुप मै देखिएको यो एउटा उल्लेख्य फरक हो ।
अव पुस्तकको कथा वारे
पुस्तकको कथा भनिए पनि यो पुस्तक प्रादुर्भावको कथा हो । यसमा खासै उल्लेख्व विषय नभए पनि यो मेरालागि भने महत्वपूर्ण छ । पुस्तक पढ्दा मन परेको वा नपरेको, मिले नमिलेको कुरा पुस्तकका छेउ पुछारमा लेख्ने मेरो वानी छ । मैले पढेका कतिपय किताव धेरै फोहर हुन्छन् । टिकापुर वसाईका वेला मैले त्यो किताव सिनित्तै पढी भ्याएको थिएँ । कतिखेर धनगढी पुगेर प्रकासजीलाई सुनाउला भएको थियो । खासमा यति मज्जाको किताव उपलव्ध गराएर उहाँले लाएको गुनको कृतज्ञता ज्ञापन गर्न चाहन्थेँ म । धनगढी पुगे पछिको चियाभेंटमा मैले प्रकासजीलाई आफुले किताव पुरै पढीभ्याएको र राम्रो लागेको वताएँ र धन्यवाद दिएँ । प्रकासजी खुसी वा वेखुसी भएको कुरा उहाँका वडिल्यांग्वेजवाट वुझ्ने गरी परिचित छौं हामी । उहाँ खुसी हुनुहुन्थ्यो खासमा सुरुको दिन मैले किताव लिन नमानेको विषय सम्झेर अझवढी । किताव पढ्दा मलाई लागेको कुरा मैले टिपोट गरेको कुरा वताउदै म त्यो तपाईलाई दिउँला, लेखकलाई पठाईदिनुहोला भनें । मलाइ प्रकासजी र लेखकको सम्वन्ध अलिअलि थाहा पनि थियो । मैले के पनि भनेँ भने त्यो अलि आलोचनात्मक छ लेखक रिसाउने हुन भने नपठाउँ । उहाँले अत्यन्त उत्साहका साथ ‘हुन्छ नी सर म पठाईहाल्छु नी, मोहन सर यस्तो कुरा राम्रो मान्ने मान्छे हो’ भन्न भ्याउनु भो । तर मलाई ‘पुस्तकको कथा’ शिर्षकको च्याप्टर झलक्क याद आयो । खासमा ‘मोहन सर’ आलोचना त्यति रुचाउने मान्छे होईनन् की भन्ने मलाई परेको थियो । त्यो भेंट पछि प्रकासले धेरै पटक खै त दिनु भएन भन्नुभो तर मैले आनाकानी गरें । मलाई प्रत्यकपटक यो च्याप्टरले रोक्थ्यो । वास्तवमा म पनि ‘आहा कस्तो गज्जव’ भन्यो भने पढेनकी क्याहो भन्ने सोच्ने भित्र पर्छु । त्यसैले यो लेख लेख्ने रहर पनि जागेको हो । तर सगरमाथाको सृङ्खलाका वारे लेखकका साथीले गरेको प्रशंसामा मख्ख लेखक अन्तिम भागलाई झुर भनिदिएकोमा चाँही वेखुसी भएको प्रष्ट छ । जे राम्रो थियो त्यो त उनले गरे, जे नराम्रो भो त्यो जति अरुले गर्दा भयो भनेर लेखेको देखेपछि यस अघिको प्याराग्राफमा प्रशंसा सुन्न भन्दा आलोचना सुन्न चाहने उनको कुराको नक्कली पना यहाँनेर छताछुल्ल हुनपुगेको लाग्यो । कसैले झुर भनिदिने वित्तिकै उनले स्पष्टिकरण दिईहाले ‘त्यो त मेरो थिएन’ भनेर । नहुन सक्छ । तर त्यो पनि अति राम्रो भनिएको भए सायद विचरा सगरमाथाका कार्यक्रम संयोजकले लेखिदिएको भएपनि यसरी वाहिर आउथ्यो भन्ने लागेन मलाई । आफुले लेखेको कुरालाई प्रशार गर्ने लेखकको हुटहुटी यस च्याप्टरमा पनि सुरुमै छ । हस्तजीले पनि त्यसलाई उल्लेख गर्नुभएको छ । त्यस्तो हुटहुटीलाई सजिव पार्न जुन साथीेले सहयोग गर्यो उस्का प्रति एक पेज लामो कृतघ्नता विचारणीय विषय हो । त्यसैले मेरो कुराले पनि उनलाई अरु कसैका प्रति कृतघ्नता व्यक्त गर्ने मौका नमिलोस भनेर मैले त्यो दिईन । अव वर्ष धेरै वितेपछि मात्र यो सार्वजनिक गरको हुँ ।
लेखाईका वारे
यात्रावर्णनको सुन्दर प्रस्तुतीहरु मध्ये यो पुस्तक उदाहरण योग्य छ । सुन्दर यस मानेमा की यसमा रुप र सार दुवैमा मेहनत छ, कलाकारिता र स्ट्रेन्थ दुवै छ । खोला, जंगल र हिमालका प्रशंसाहरु, होटल, सडक र कलेजका वर्णनहरु, समुन्द्री किनारा, महिला, मदिरा र जुवाघरका वयानहरु यावत थुप्रै पढियो । ति कतिपय अत्यन्तै सुन्दर थिए । आफ्रनै विशेषता युक्त । यसमा विशेषता के छ भने यसमा जनता छ, धेरैमा हुने गर्दैन । जनताको पनि त्यो तप्का जसको वर्णन इतिहासमा खासै पाईदैन । महाभारत ति सिपाईहरुको पनि थियो जो काटिए, मारिए । तर नाम कौरव, पाण्डव र कृष्णको अनि उनका मामा, काका, फुपु र ससुराहरुको मात्र आयो । संसारभरी नै गरिखानेका कथा कमै लेखिन्छन् । गरिखाने वर्गको भनिने कम्युनिष्ट साहित्यमा पनि लेनिनका, स्टालिनका, माओका, चेग्वेभेराका नायकत्व ठसाठस हुन्छन् उनको देवत्वकरण हुन्छ तर धेरै कम मात्र ‘युवाहरुका गीत’ लेखिन्छन् । त्यस्तै गोर्कीलाई पनि विर्सिहाल्ने भनेको हैन । यस कितावमा लेखक आफै पनि पात्र भएर होला नायकत्वको अभाव त छैन तर पनि यसमा गरिखानेहरुको कथा छ । यस अर्थमा यो जनताको कथा हो । कार्लमाक्र्सका सर्वहारा वनिनसकेका तर नेपालका कम्युनिष्टहरुले जवर्जस्ती सर्वहारा घोषणा गरेकाहरुको मज्जाको कथा, खासमा मज्जाको त कथा वुन्ने शैली छ । त्यसैले मैले दुवै मोर्चाको कुरा गरेको हँु । जति तल गयो त्यति हाँर्दिक मान्छेहरु, हाकिम भन्दा पियन हार्दिक, सुव्वा भन्दा मुखिया हार्दिक । हार्दिकताको मात्रा र गुण जति तल गयो त्यति वढी । यो सुन्दर हैन त ?
‘हिउँ भन्दा ठुलो शक्ति केहि छैन संसारमा’ भन्ने वुझेको छिरिङ त्यसै हिउँ संग पौठाजोरी खेलेर जति भत्काए पनि फेरी पुल वनाएर, कहिले चौरी वारि सारेर कहिले चौरी पारि सारेर जविति छ, जीवन प्रति आशावादी छ । आगोको अन्वेषण देखि कन्ट्रासेप्टिकको आविस्कार सम्म प्रकृति संगको संघर्षमा विजय हाँसिल गरेको मानव सन्तान हो छिरिङ । हिउँको शक्तिको प्रशंसामा उसको आफ्नो शक्तिको छद्म उद्घाटन पनि छ । यो छिरिङलाई भन्न लगाएर मानव इतिहासका ठुल्ठुला पोथी पात्राहरुलाई एक पेजमा लेखिदिनु सुन्दरता हो । नेपाली समाजलाई अर्धसामन्ती, अर्धऔपनिवेशिक, प्राक्पुजिवादी, पुजिवादी, सामन्तवादी, वा अरुनै केहि विशेषण लाईहाल्ने विद्वानहरुले पनि एकपटक यो किताव पढी दिए गाउँ र सहरको दुई नेपाल, लेक र वेसीको दुई नेपाल, सिंहदर्वार र हिउँको सत्ताको दुई नेपाल फरक छुट्याउन काम लाग्थ्यो होला ।
शासकीय सुधारका ठुला ठुला परियोजना र भाषणहरु सुनेर अनि क्रान्ती र परिवर्तन वाँडिचुँडी गरेर हुर्केको मेरो पिंढीले जान्नै पर्ने छेकम्पारको कथा (पेज ४७) अर्काे सुन्दरताको नमुना हो । नेपाली शासनको ‘महान’ गाथाको सरल प्रस्तुती । नेपालमा जवाफदहिताको प्रश्न मुर्खहरुले मात्र गर्ने प्रश्न हो रे । नेपाल भरी समान भोगाई, समान पिडा, समान दरिद्रता, समान वेवास्ता र समान गैरजिम्मेवारी पनको समान भिक्टीम हजारौं छेकम्पारहरु छन् तर तिनको कथा यति मज्जाले कमै आउछ ।
गरिवी र विभेद धेरैले भोग्छन् । कमैले देख्छन् र धेरै कमले लेख्छन् । लेख्नेले पनि रुवावासी लेख्छन् किन भने त्यस्तै देख्छन् । देख्ने र लेख्नेहरु भोग्नेवाट आएका थोरै भएर मात्र पनि त्यसो भएको होला । गरिवी र विभेद रुवावासी होईन । मृत्यु होईन । यो त विरामी हो क्युरेवल । क्वायर्ड हो प्राकृतिक होईन । अझ एक्वायर्ड पनि नभनौं थ्रस्टेड हो । गरिवी सृजित विभेद गरिवीको अन्त संगै समाप्त हुन्छ रुवावासीले होईन । यसलाई वदल्न नयाँ जीवन दृष्टि चाहिन्छ । खसेको छाँगोमा विजुलीको टर्वाईन घुमाउन पाए (पेज १९) महिला र केटाकेटीले पनि चप्पल लाउन पाउथे भन्ने दृष्टि । रुवावासी त मृत्युमा हुन्छ । अव कहिल्यै फर्की नआउने आफन्तका नाममा । विरामी विदाई गर्दा र लास निकाल्दाको फरक एउटै होईन । तर द्रष्टा दुवैमा सम्यक भैदिए कसको के लाग्छ । यस कितावमा भने रुवावासी छैन । महिला र केटाकेटीका खुट्टा नाङ्गा र पुरुषले मात्र चप्पल लगाएको (पेज १७) लाई विभेद भन्दै उरालेको भए पनि हुन्थ्यो । विभेदलाई एकोहोरो उरालेर अस्तव्यस्त पार्ने अनि वेचिखाने रहर देखिदैन यहाँ । यो त्यसैले सुन्दर छ ।
ताक्लाकोटको हुम्ली भरियाले ‘हामी नेपालीहरु खच्चर हौं र नेपाल सरकार खच्चरहरुको मालिक हो’ भन्दा आँङ जिरिङ्ग हुन्नथ्यो भने, आँखा र मुटुलाई एक्कैचोटी चिमोठ्दैनथ्यो भने यो लेखाई सुन्दर हुन्नथ्यो । रेमिटान्समा वाँचेको म र मेरो सरकारको नक्कली पर्दाको कति सुन्दर च्यातचुत । यो एकाँगी छैन । सुख छ, दुख छ, पिडा, स्नेह, क्रोध, घृणा, रिस, द्वेष, आनन्द छ आक्रोस छ, मनोविज्ञानको प्रस्तुती पनि छ । समग्रमा यी सवको समग्र छ । त्यसैले जविन्त छ । भव्य छ । भिमनिधी तिवारीको एउटा नाटक छ शिलान्यास । त्यसमा मानव मनोविज्ञानको एउटा सुन्दर प्रस्तुती छ । घले र द्रव्यशाह दौडमा प्रतिस्प्रधा गरिरहँदा एकजना दर्शक जो जित्यो उस्कै प्रशंसा गर्ने । नेपाली आम मनोविज्ञानलाई लेखकले कति सुन्दर प्रस्तुत गरेका छन् । शाहवंसीय प्रसस्तीगान भए पनि लेखकले कति सुन्दर ढंगले त्यसमा शिक्षा पनि दिएका छन् कि महाराज जनता घलेले जते घले तर्फ र शाहले जित शाह तिरै लाग्छन् है । इतिहासको त्यो क्रम काठमाण्डौ र त्यसपछि नेपाल एकिकरणमा पनि देखिएको थियो । त्यहि कुरा लेखकले मज्जा भनेका थिए । मनोविज्ञानमा केवल विपि कोईराला, विजय मल्ल वा पोषण पाण्डे मात्र देख्नेहरुमा दृष्टिभ्रम छ । छिटो पुग्ने रहरमा वाढी आएको खोलामा गाडीहाल्ने चालकको प्रशंसा गर्ने, गाडी फस्दा उसैलाई गालि गर्ने गाडी पारलागे पछि प्रशंसा गर्ने (पेज २०६) कलात्मक कम भए पनि प्रतिनिधीमुलक छ ।
यसको सुन्दरताको अर्काे कारण हो यसले अंगिकार गरेको वातावरणवारेको वुझाई । वातावरण केवल भ्अययिनथ मात्र हैन भ्लखष्चयलmभलत पनि हो र अझ मुख्य रुपमा भ्लखष्चयलmभलत नै हो भन्ने पुष्टि गर्न किताव सफल भएको छ । प्रकृति मान्छेका लागि हो र मान्छे विना प्रकृति केहि होईन साँच्चै केहि होईन भन्ने माक्र्सको विचारलाई पुस्तकले पुष्टि गरेको छ । धेरैले भोग्छन, थोरैले लेख्छन् । लेख्नेका कुरा भोग्नेहरुलाई आफ्नै हो भन्ने लाग्यो भने जिवन्त साहित्य त्यही हो । सुन्दरता त्यहि हो ।
लेखन शैलिका वारे
साहित्यमा यो विवाद लामै छ कि लेखाई प्रकृतिक ढंगको, स्वतन्त्र हुने कि परिष्कृत हुने ? देवकोटाको जस्तो अर्थ खोजेर पढ्न पर्ने राम्रो की समको जस्तो अर्थ खोजि खोजि लेखिदिएको राम्रो भन्ने कुराको भ्यालु जजमेण्ट गर्न सकिदैन, मिल्दैन । अनि हामी पत्रकारिता र साहित्य पनि अलि फरकै वुझ्छौं । हुनत पत्रकारिता पनि सरस र सरल भए फरक नपर्ने हो तर नेपालमा ङ्याक्ने शैली मुलधारमा छ । यस तर्फ लेखकले ‘काल्पनिक कुराको गन्ध पनि नआओस् र धेरै टर्राे पनि नहोस भन्नेमा सजग छुँ’ भनेवाट विश्वस्त थिएँ । त्यसमा उनी धेरैहद सम्म सफल पनि छन् । मैले यहाँ जानाजान धेरै हद सम्म मात्र भनेको छुँ । किनभने अरुको टर्राेपनको व्याख्या गर्दा गर्दै लेखकले आफु टर्राे भएको भेउ नपाएको पनि छ कितावमा । झोला जाच्ने इन्सपेक्टर (पेज २०८), वाटोमा पसल थाप्ने व्यापारीका (पेज २०९) वारे त्यति टर्राे नलेख्दा पनि कितावमा केहि घट्ने थिएन, न गुण, न मात्रा । यस्ता अरु पनि प्रसंगहरुले मलाई ‘धेरैहद सम्म’ भन्न लगाएका छन् ।
मलाई नेपालीमा अनुवाद गरिएका किताव त्यति राम्रा लाग्दैनन् । तर वाध्यताले पनि होला रुसी कितावहरु अनुवादै पढ्न पर्छ मैले । पढ्दैजाँदा शैलि मन पर्ने पनि रहेछ । मलाई रुसी साहित्यको खास गरेर कथा र उपन्यासको अनुवाद प्रस्तुती मज्जा लाग्छ । धार्चुलाको लजवाला गोविन्द सिंहको कथा नेर आईपुग्दा मलाई यो कथा वुन्ने र भन्ने शैली पनि त्यस्तै लाग्यो ।
पस्किारवादी वन्नु ठिक नपर्ला तर खट्किएकै कुरा पनि नलेख्नु इमानदारी होईन । मलाई लाग्छ इतिहासलाई इतिहास कै रुपमा अध्ययन गर्नु उपयुक्त हो । यस लेखाईले राजा महेन्द्रको राजनीतिक आलोचना त गरेको छैन तर उनको विकास प्रयास, देशव्यापि भ्रमण, जस्ता कुरालाई कम मुल्यांकन गरेको छ । उनको तानाशाहीका वावजुद उनि विकासवादी नेता थिए । उनको भ्रमण ताका वाचा गरिएका र पुरा गरिएका थुप्रै उदाहरण पूर्व देखि पश्चिम सम्म पाईन्छन् । १९६०–७० को त्यो वेलालाई त्यतिवेला कै नजरले हेरेको भए सहि निश्कर्ष आउथ्यो । त्यतिवेला विश्वव्यापि देखा परेको तानाशाही मार्फत विकास नीतिका उनि एकजना उदाहरण हुन, मार्सल टिटो र पार्क चङ ही जस्तै ।
कितावमा केहि प्रविधिगत र सम्पादकीय समस्याहरु पनि छन् जसलाई सच्याउन सकिन्थ्यो । ३०–४० जना पढाई हुने विद्यालयमा ‘एकजना’ मात्र शिक्षक हुने तर प्राय ‘सवै’ शिक्षक तल्लो भेगवाट आउने (पेज २०) लेख्दा अमिल्दो देखिएकोछ । खासमा पाँचौ र छैठौं प्याराको सुरुको यहाँ शव्दले अर्थ गाँजेमाजे पारेको छ । त्यस्तै वालि छरिसकेपछि मल हाल्ने चलन पहाडमा अन्यत्र पनि छ र माथिवाट परेको पानी वा जमेको हिउँले मललाई भित्र पुर्याउछ भन्ने विश्वास छ । यो प्रविधिमाथि प्रविधिकहरुको टिप्पणी छ । त्यसैले पहिलो प्याराको रस जमिनमा ‘जान्थ्यो’ र करु हलक्क ‘वढ्थ्यो’ (पेज ४८) लाई ‘भन्ने उनिहरु मान्दछन्’ भनेको भए ठिक चित्र आउथ्यो की । ‘चीनमा साँस्कृतिक क्रान्तिले आतंक मच्चाएको वेला’ (पेज १२८) ‘चीनमा साँस्कृतिक क्रान्तिका वेला’ मात्र भन्दिदा कसनै तथ्य वा तथ्यांक फरक पर्दैनथ्यो र पुर्वाग्रह देखिदैनथ्यो । लाई यस्तै यस्तै । त्यसवाहेक पत्रकार भएर होला सुनि जानेकालाई पनि देखि जानेको जस्तो प्रस्तुत गर्ने वानी परेको (नेपाली नम्वर प्लेटवाला गाडीको प्रसंग पेज २०६) ।
सवैभन्दा मज्जा लागेको र नमज्जा लागेको
कितावमा सवैभन्दा मज्जा लागेको प्रसंग र लेखाई प्याटर्न हो प्रौढ कक्षा पढ्ने एकजा महिला संगको कुराकानी (पेज ८) । “अलिकती बुद्धि आउदो रहेछ क्या ‘क’ जान्दाखेरी । धेरै जाँनिदो रहेछ । ‘क’ पनि भन्न नजान्ने भएपछि के जानियो र ?” आहा । त्यसैमा थप सुन्दरता थपेको छ जयवहादुरको भनाईले (पेज ९) । “चाहिएको त धेरै थियो तर सवैकुरा एकै पटक पाइदैन । त्यसैले केटाकेटिलाई चाँही पढाउने विचार गरेको छुँ । साक्षर भईयो भने आजभोलीका वच्चा सँग दिमाग मिल्थ्यो होला भनेर आफु पनि पढ्ने विचार गरेका छौं ।” यी दुई प्याराग्राफ पढ्दा मलाई स्टेफेन ड्याल्ड्रीले निर्देशन गरेको वर्नहार्ड स्कलाईनको कितावमा आधारित फिल्म द रिडरको याद आयो जसमा केट विन्सलेटको मुख्य भूमिका छ । कति सानो कुरालाई लिएर कति भव्य फिल्म वनको छ । अनि गाउँको एउटी ‘अनपढ’ महिला त्यहि स्तरमा आफ्नो कुरा राख्छे र एउटा नेपाली लेखक त्यसलाई कति सामान्य ढंगले जिवन्त प्रस्तुत गर्छ । त्यस्तै फौंदसिंहले केराको दाम्चो काटेर निचोर्दै वच्चाहरु पानी ख्वाएको कुरा (पेज ११) गड मष्ट वि क्रेजी को झझल्को दिन्छ । गड मष्ट वि क्रेजि फिक्सियस होईन भन्ने पुष्टि गर्छ र ........... लाई सलाम गर्न लगाउछ । नेपालमा गम्भिर विषयमा फिल्म वन्दैनन् भन्नेहरुलाई यो पुस्तकमा सयौं प्रसंगछन् कथा कथ्न । कसैले गरे हुने ।
नमज्जा लागेको विषय हो लेखकको जातीय धारणा । यस सन्दर्भमा दुईवटा प्रसंग उल्लेख्य छन् । एक त मानवहादुर विश्वकर्माको उच्चस्तरको साँस्कृतिक सम्वेदनशीलता (पेज १०) सहि ढंगले प्रस्तुत भएन र उनि माथि अन्याय भयो । अर्काे सार्कीले चिया ल्याएर दिएको (पेज ३०) विषयलाई यति धेरै मजाक र व्यंग्यको विषय वनाईनु हुन्नथ्यो । त्यसमा पनि एउटा अदना भरियाले ‘अव जातीय विभेदवाट मुक्त भईयो’ भनेर, ‘अव वाहुनले मैले छोएको खानपर्छ’ भन्ने आग्रहवाट प्रेरित भएर चिया ल्याएका थिए कि भन्ने लेखकको आशंका जातीय अहंकारमा आधारित छ । सार्कीले ओच्छ्यान मै चिया ल्याएर दिँदा लागेको रिस अभिव्यत्ति गर्न नसकेर यो वनावटी कुरा गरेको होईन भन्न लेखकले सक्दैनन् । उ खुसी भए कै थियो भने पनि उस्को खुसीमा खुसिहुनुको सट्टा लेखकले व्यंग्य कसेका छन् र उस्को खुसी टुट्दा पनि खुच्चिङ गरेका छन् । मज्जा लागेन । यसले आफुलाई उपल्ला जातको भन्नेहरु तल्ला भनिएका जातीको खुसीमा, माथिल्लो वर्गका भन्नेहरु तल्ला भनिएका वर्गका खुसीमा रमाउन सक्दैनन् भन्ने नै देखाउछ । अन्यथा यहि कुरा अर्कै ढंगले पनि आउथ्यो । गुरङ्गसेनी दिदिले आगो ताप्न दिएको कुरामा (पेज ३१) पनि लेखकको मन वटारिएको वुझिन्छ । कामी र दमाई भरियाहरुका अनुहारमा देखिने मौन विद्रोह देख्न वत्तिको होईन भावना र विचारको उज्यालो चाहिन्छ । निष्पट्ट अध्यारोमा पनि त्यो भेउ पाउन सकिन्थ्यो । दुव्र्यवहार गर्नेहरु र पोल लाउनेहरु विरुद्ध उनिहरुले प्रकट गरेको झिनो भावमा छद्म विद्रोह छ । त्यो विद्रोह लेखकको टोली संग पनि हो । तर ज्यालाको आश र डरले गरिव वोल्दैन । यत्ति भने लेखिछोडेँ ।
लेखकले देखेर पनि नदेखे झैं गरेको वा नदेखेको वा देख्न नचाहेको वा भन्न नचाहेको कुरा पनि छ कितावमा । यो भने अनौठो टिप्पणी भयो हैन त ? हो छ । राजनीतिक व्यवस्था परिवर्तन जनसाधारणको जीवनमा केहि पनि प।िवर्तन आएन भन्ने टिप्पणी (पेज ८ र ९) यस श्रेणीमा पर्दछ । यो या त लेखकाको दृष्टिभ्रम हो, या पूर्वाग्रह, या निराशावाद । नराम्रो व्यवस्था हटेर राम्रो व्यवस्था आउदा जनतालाई नै फाईदा पुग्छ शासकलाई होईन । शासकलाई त जति नराम्रो व्यवस्था रह्यो त्यति राम्रो हुन्छ । उदाहरण त यो पुस्तक नै हो यसमा लेखिएका कतिपय कुरा पञ्चायतकालमा आउन सम्भव नै थिएन । त्यस्तै रानागाउँको सामुदायीक सुशासन नयाँ परिवेशको उपज होईन र ? के यो नमुना अभ्यास शासकहरुको हितमा छ ? सहि तथ्यहरुको आधारमा निकालिएको भन्दैमा गलत निश्कर्ष सहि हुदैन । यो कलात्मकता वा काव्यकारिता नमिलेको मात्र होईन नयाँ परिवर्तनलाई आतमसात गर्न नसकेको पनि हो भन्ने देखिन्छ ।
र अन्तमा
मेरा धेरै पत्रकार साथीहरु छन् । स्थानीय जातका देखि राजधानी जातका सम्म । उनिहरु मध्य कति संग ‘पत्रकार हुनुमा हैन पत्रकार भएर के गरें भन्नेमा गर्व गर्नुस््’ भन्ने मेरो आग्रह छ । कति संग त मेरो वहसै हुन्छ । आत्मश्लाघामा रमाउने मेरा कतिपय साथीहरुले “चुपचाप आफ्नो काम गरिरहेका गुमनाम मानिसहरु आफु र आफन्तलाई दुनियाँ सामु देखाईदिने मानिसलाई गुणी सम्झदा रहेछन् । आफ्नो अस्तित्व कसैले स्विकार गरेको ठान्दा रहेछन् । पत्रकारहरुले गर्ने कामलाई महत्व दिंदारहेछन् । त्यसप्रति कृतज्ञ हुँदा रहेछन् ।” भन्ने प्याराग्राफ पढे वुझे हुनेथ्यो भन्ने लाग्छ ।
सल्लाह र धनियाँ सुरुमा गन्हाउछ है (पुस्तक वाटै)
(यो लेख अनुमोदन दैनिकमा छापिएको छ ।)
पहिलो हेराई
सवैजसो पुस्तक पढ्नु पहिले म गाता अगाडी पछाडी पढ्छु । हस्त गुरुङ्गको उक्साउने दुईहरफ पढेपछी खिसिक्क हाँसे, पढ्ला भनेर लेखेछ भन्दै । ‘पुस्तकवाट’ भन्ने टुक्राले खासै अर्थ दिएन । लेखकले नै छानेर राखेकाहुन भने त्यो लेखाईको विशिष्टता लेखकलाई मात्र थाहाहुने खालको, सम्पादक वा डिजाईनरले राखेकाहुन भने राखिदिनका लागि राखिदिए जस्तो लाग्यो ।
भूमिकाको सन्दर्भ
मलाई कार्लमाक्र्सको लेखन शैली मज्जा लाग्छ भुमिका मै सवै कुरा लेखि भ्याउने । अनि किताव चाँही त्यसको पुष्टयाईका लागि लेख्ने । यसो गर्दा पाठकलाई सजिलो हुन्छ । भुमिका मै कुरो वुझिहाल्यो भने थप किन पढ्नु पर्यो ? वुझेन भने भित्र पढेभयो । त्यो शैली भएन भने पनि मलाई लेखक आफैले लेखेको भूमिका मनपर्छ । किन लेखेको ? कुन परिवेशमा लेखेको ? कसकालागि लेखेको ? आदि कुरा लेखकलाई थाहाहुन्छ । अर्कैले लेख्यो भने अन्दाज हुन्छ । कहिलेकाँही त आनका तान फरक पर्छ । सात्र्रले फ्याननको किताव र्याच्ड अफ दि अर्थको भूमिका दुवै जना हिंसाका पुजारी नै हुन की भन्ने जसरी लेखिदिए । अनेक उदाहरण छन् । यो पुस्तक पनि अपवाद छैन । मैले भूमिका पढें । बेईमान स्वास्थ्यकर्मी, उपचार विहिन मर्नेगरेका भेडाका पाठा, देश लुट्ने नेता–कर्मचारी–व्यापारी, पुल–वाटोको अभाव, अशिक्षा, जातीय छुवाछुत कति पढ्ने ? मलाई पिडाका कथा, विरहका गीत, अभावका निवन्ध, दुःखान्त फिल्म, अन्धविश्वसको आलोचना उपलव्धिमुलक कुरा हुन जस्तो लाग्दैन । लेखन शैलीका कारण मिठो चाँही हुनसक्छन् तर अगाडी के त ? मैले यो किताव नपढ्ने विचर गरें, प्रकासजी संग मनमनै रिसाएँ र थन्क्याएँ ।
यो थन्क्याएको केहि दिन पछि फिल्ड जानु पर्ने भो । अलि लामो दिन उतै वस्ने भए पछि समय काट्न केहि वोक्न पर्यो भनेर हेरेको त्यहि हात पर्यो । अर्काै कुरा प्रकासजीले भेंटै पिच्छे ‘पढ्नुभो त सर’ भन्ने र मैले वहाना गरेर टार्ने क्रम चलेको धेरै भएको थियो । टिकापुर वसाईमा किताव पढ्दै गर्दा लेखकले भुमीका आफै लेख्नपर्छ भन्ने मेरो वुझाई झन पुष्टि हुँदै गयो । भूमिकाले यो किताव संग न्याय गरेको रहेनछ । यसले त कितावलाई नकारात्मक टिप्पणीहरुको ढड्डा होकी भन्ने वनाईदिएको थियो । तर किताव त्यस्तो थिएन । भूमिकाको सवैभन्दा नकारात्मक हिस्सा पेज झ को अन्तिम दुई वाक्य थिए जसमा सवलाई बेईमान र घिनलाग्दा वताईएको थियो । अरु सवैलाई वेईमान देख्नेले आफुलाई ठिक भन्ने आधार गुमाईसकेको हुन्छ । किनभने उ आफु पनि त अरुका लागि अरु नै हो नी । “देश लुटेर धन कमाउने अनि उल्टै फुर्तिलगाउने राजनीतिकर्मी, व्यापारी, कर्मचारी र त्यस्तै समुहका अन्य मानिसलाई इमानदारीताको पाठ सिकाउँछ यस पुस्तकले” भन्ने वाक्य नै थियो जसले मलाई पुस्तक नपढ्न प्रेरित गरेको थियो । किनभने यदि त्यसो हो भने म त्यस पुस्तकको लक्षित पाठक थिईन । मलाई लक्षित गरेर नलेखिएको किताव मैले किन पढ्नु पर्यो ? फेरी मुल्य मान्यताका वारे गार्नरको विचारवाट प्रभावित म नैतिक शिक्षाका लागि अरुले लेखिदिएको किताव अर्थहिन ठान्छु । अर्काका विश्वासहरुलाई अन्धविश्वासको जामा लागाईदिनेहरुका लेखाईहरुलाई महत्व दिएर म विश्वास गर्नेहरु उपर अविश्वास गर्न चाहन्न पनि । एउटा माक्र्सवादी हुनुको नाताले मलाई कुनै विश्वासहरु अन्धविश्वास हुन की हैनन् भनेर नजाँची भन्नहुन्न भन्ने लाग्छ । ‘हिमाल चढ्न हुन्न’ भन्ने स्थानीय विश्वास विश्वास हो की अन्धविश्वास भनेर हेर्न कार्यकारण सम्वन्ध नहेरी हुन्न । तर कारण नसोधी अन्धविश्वासको लालमोहर लगाउनु ठिक होईन । खोज पत्रकारिताको महासचिव नै भए पछि त यस्तो लेख्न नहुने हो क्या रे । मानव समाज र सँस्कृतिको अध्ययनमा नियम खोज्ने माक्र्सवादी तरिका क्लिष्ट मान्नेहरुका लागि क्ल्फिोर्ड ग्रिजको अर्थ खोज्ने तरिका पनि त छदैछ । तर केहि नखोजी अरुको विश्वासलाई अन्धविश्वास भन्नु पो अन्धविश्वास हो त । त्यसै गरी एउटा मान्छेको जीवन अर्काको जस्तै किन हुन पर्यो ? किन मनासलुका मान्छेको जीवन सगरमाथा र अन्नपूर्ण जस्तै हुनपर्यो ? के जीवन अर्काको जस्तै हुनु पर्ने हो ? के आफ्नै जस्तो जीवन ठिक छैन ?
यस्ता कैयौं कुराहरुले मलाई यो किताव नपढ्ने निधो गर्न उक्साएका थिए । तर पढ्दै जाँदा मलाई लाग्यो (यस वारेमा दोहोरो सम्वाद नभएकाले निश्चित भने छैन) सम्भवतः लेखकले “देश लुटेर धन कमाउने अनि उल्टै फुर्ति लगाउने राजनीतिकर्मी, व्यापारी, कर्मचारी र त्यस्तै समुहका अन्य मानिसलाई इमानदारीताको पाठ सिकाउन” यो किताव लेखेका थिएनन् । इमानदारिताको पाठ पढाउने यान्त्रिक नीति संग्रह होईन रहेछ यो पुस्तक । यो त लोक जीवनचर्याको जीवन्त चर्चा रहेछ । लेखकले वुढीगण्डकीमा आनन्द देखे, हस्तजीले दुःख देख्नुभो । लेखाईमा हो वा हेराईमा खोट अवस्य छ । भूमिका र मुल कितावमा आधारभूत रुप मै देखिएको यो एउटा उल्लेख्य फरक हो ।
अव पुस्तकको कथा वारे
पुस्तकको कथा भनिए पनि यो पुस्तक प्रादुर्भावको कथा हो । यसमा खासै उल्लेख्व विषय नभए पनि यो मेरालागि भने महत्वपूर्ण छ । पुस्तक पढ्दा मन परेको वा नपरेको, मिले नमिलेको कुरा पुस्तकका छेउ पुछारमा लेख्ने मेरो वानी छ । मैले पढेका कतिपय किताव धेरै फोहर हुन्छन् । टिकापुर वसाईका वेला मैले त्यो किताव सिनित्तै पढी भ्याएको थिएँ । कतिखेर धनगढी पुगेर प्रकासजीलाई सुनाउला भएको थियो । खासमा यति मज्जाको किताव उपलव्ध गराएर उहाँले लाएको गुनको कृतज्ञता ज्ञापन गर्न चाहन्थेँ म । धनगढी पुगे पछिको चियाभेंटमा मैले प्रकासजीलाई आफुले किताव पुरै पढीभ्याएको र राम्रो लागेको वताएँ र धन्यवाद दिएँ । प्रकासजी खुसी वा वेखुसी भएको कुरा उहाँका वडिल्यांग्वेजवाट वुझ्ने गरी परिचित छौं हामी । उहाँ खुसी हुनुहुन्थ्यो खासमा सुरुको दिन मैले किताव लिन नमानेको विषय सम्झेर अझवढी । किताव पढ्दा मलाई लागेको कुरा मैले टिपोट गरेको कुरा वताउदै म त्यो तपाईलाई दिउँला, लेखकलाई पठाईदिनुहोला भनें । मलाइ प्रकासजी र लेखकको सम्वन्ध अलिअलि थाहा पनि थियो । मैले के पनि भनेँ भने त्यो अलि आलोचनात्मक छ लेखक रिसाउने हुन भने नपठाउँ । उहाँले अत्यन्त उत्साहका साथ ‘हुन्छ नी सर म पठाईहाल्छु नी, मोहन सर यस्तो कुरा राम्रो मान्ने मान्छे हो’ भन्न भ्याउनु भो । तर मलाई ‘पुस्तकको कथा’ शिर्षकको च्याप्टर झलक्क याद आयो । खासमा ‘मोहन सर’ आलोचना त्यति रुचाउने मान्छे होईनन् की भन्ने मलाई परेको थियो । त्यो भेंट पछि प्रकासले धेरै पटक खै त दिनु भएन भन्नुभो तर मैले आनाकानी गरें । मलाई प्रत्यकपटक यो च्याप्टरले रोक्थ्यो । वास्तवमा म पनि ‘आहा कस्तो गज्जव’ भन्यो भने पढेनकी क्याहो भन्ने सोच्ने भित्र पर्छु । त्यसैले यो लेख लेख्ने रहर पनि जागेको हो । तर सगरमाथाको सृङ्खलाका वारे लेखकका साथीले गरेको प्रशंसामा मख्ख लेखक अन्तिम भागलाई झुर भनिदिएकोमा चाँही वेखुसी भएको प्रष्ट छ । जे राम्रो थियो त्यो त उनले गरे, जे नराम्रो भो त्यो जति अरुले गर्दा भयो भनेर लेखेको देखेपछि यस अघिको प्याराग्राफमा प्रशंसा सुन्न भन्दा आलोचना सुन्न चाहने उनको कुराको नक्कली पना यहाँनेर छताछुल्ल हुनपुगेको लाग्यो । कसैले झुर भनिदिने वित्तिकै उनले स्पष्टिकरण दिईहाले ‘त्यो त मेरो थिएन’ भनेर । नहुन सक्छ । तर त्यो पनि अति राम्रो भनिएको भए सायद विचरा सगरमाथाका कार्यक्रम संयोजकले लेखिदिएको भएपनि यसरी वाहिर आउथ्यो भन्ने लागेन मलाई । आफुले लेखेको कुरालाई प्रशार गर्ने लेखकको हुटहुटी यस च्याप्टरमा पनि सुरुमै छ । हस्तजीले पनि त्यसलाई उल्लेख गर्नुभएको छ । त्यस्तो हुटहुटीलाई सजिव पार्न जुन साथीेले सहयोग गर्यो उस्का प्रति एक पेज लामो कृतघ्नता विचारणीय विषय हो । त्यसैले मेरो कुराले पनि उनलाई अरु कसैका प्रति कृतघ्नता व्यक्त गर्ने मौका नमिलोस भनेर मैले त्यो दिईन । अव वर्ष धेरै वितेपछि मात्र यो सार्वजनिक गरको हुँ ।
लेखाईका वारे
यात्रावर्णनको सुन्दर प्रस्तुतीहरु मध्ये यो पुस्तक उदाहरण योग्य छ । सुन्दर यस मानेमा की यसमा रुप र सार दुवैमा मेहनत छ, कलाकारिता र स्ट्रेन्थ दुवै छ । खोला, जंगल र हिमालका प्रशंसाहरु, होटल, सडक र कलेजका वर्णनहरु, समुन्द्री किनारा, महिला, मदिरा र जुवाघरका वयानहरु यावत थुप्रै पढियो । ति कतिपय अत्यन्तै सुन्दर थिए । आफ्रनै विशेषता युक्त । यसमा विशेषता के छ भने यसमा जनता छ, धेरैमा हुने गर्दैन । जनताको पनि त्यो तप्का जसको वर्णन इतिहासमा खासै पाईदैन । महाभारत ति सिपाईहरुको पनि थियो जो काटिए, मारिए । तर नाम कौरव, पाण्डव र कृष्णको अनि उनका मामा, काका, फुपु र ससुराहरुको मात्र आयो । संसारभरी नै गरिखानेका कथा कमै लेखिन्छन् । गरिखाने वर्गको भनिने कम्युनिष्ट साहित्यमा पनि लेनिनका, स्टालिनका, माओका, चेग्वेभेराका नायकत्व ठसाठस हुन्छन् उनको देवत्वकरण हुन्छ तर धेरै कम मात्र ‘युवाहरुका गीत’ लेखिन्छन् । त्यस्तै गोर्कीलाई पनि विर्सिहाल्ने भनेको हैन । यस कितावमा लेखक आफै पनि पात्र भएर होला नायकत्वको अभाव त छैन तर पनि यसमा गरिखानेहरुको कथा छ । यस अर्थमा यो जनताको कथा हो । कार्लमाक्र्सका सर्वहारा वनिनसकेका तर नेपालका कम्युनिष्टहरुले जवर्जस्ती सर्वहारा घोषणा गरेकाहरुको मज्जाको कथा, खासमा मज्जाको त कथा वुन्ने शैली छ । त्यसैले मैले दुवै मोर्चाको कुरा गरेको हँु । जति तल गयो त्यति हाँर्दिक मान्छेहरु, हाकिम भन्दा पियन हार्दिक, सुव्वा भन्दा मुखिया हार्दिक । हार्दिकताको मात्रा र गुण जति तल गयो त्यति वढी । यो सुन्दर हैन त ?
‘हिउँ भन्दा ठुलो शक्ति केहि छैन संसारमा’ भन्ने वुझेको छिरिङ त्यसै हिउँ संग पौठाजोरी खेलेर जति भत्काए पनि फेरी पुल वनाएर, कहिले चौरी वारि सारेर कहिले चौरी पारि सारेर जविति छ, जीवन प्रति आशावादी छ । आगोको अन्वेषण देखि कन्ट्रासेप्टिकको आविस्कार सम्म प्रकृति संगको संघर्षमा विजय हाँसिल गरेको मानव सन्तान हो छिरिङ । हिउँको शक्तिको प्रशंसामा उसको आफ्नो शक्तिको छद्म उद्घाटन पनि छ । यो छिरिङलाई भन्न लगाएर मानव इतिहासका ठुल्ठुला पोथी पात्राहरुलाई एक पेजमा लेखिदिनु सुन्दरता हो । नेपाली समाजलाई अर्धसामन्ती, अर्धऔपनिवेशिक, प्राक्पुजिवादी, पुजिवादी, सामन्तवादी, वा अरुनै केहि विशेषण लाईहाल्ने विद्वानहरुले पनि एकपटक यो किताव पढी दिए गाउँ र सहरको दुई नेपाल, लेक र वेसीको दुई नेपाल, सिंहदर्वार र हिउँको सत्ताको दुई नेपाल फरक छुट्याउन काम लाग्थ्यो होला ।
शासकीय सुधारका ठुला ठुला परियोजना र भाषणहरु सुनेर अनि क्रान्ती र परिवर्तन वाँडिचुँडी गरेर हुर्केको मेरो पिंढीले जान्नै पर्ने छेकम्पारको कथा (पेज ४७) अर्काे सुन्दरताको नमुना हो । नेपाली शासनको ‘महान’ गाथाको सरल प्रस्तुती । नेपालमा जवाफदहिताको प्रश्न मुर्खहरुले मात्र गर्ने प्रश्न हो रे । नेपाल भरी समान भोगाई, समान पिडा, समान दरिद्रता, समान वेवास्ता र समान गैरजिम्मेवारी पनको समान भिक्टीम हजारौं छेकम्पारहरु छन् तर तिनको कथा यति मज्जाले कमै आउछ ।
गरिवी र विभेद धेरैले भोग्छन् । कमैले देख्छन् र धेरै कमले लेख्छन् । लेख्नेले पनि रुवावासी लेख्छन् किन भने त्यस्तै देख्छन् । देख्ने र लेख्नेहरु भोग्नेवाट आएका थोरै भएर मात्र पनि त्यसो भएको होला । गरिवी र विभेद रुवावासी होईन । मृत्यु होईन । यो त विरामी हो क्युरेवल । क्वायर्ड हो प्राकृतिक होईन । अझ एक्वायर्ड पनि नभनौं थ्रस्टेड हो । गरिवी सृजित विभेद गरिवीको अन्त संगै समाप्त हुन्छ रुवावासीले होईन । यसलाई वदल्न नयाँ जीवन दृष्टि चाहिन्छ । खसेको छाँगोमा विजुलीको टर्वाईन घुमाउन पाए (पेज १९) महिला र केटाकेटीले पनि चप्पल लाउन पाउथे भन्ने दृष्टि । रुवावासी त मृत्युमा हुन्छ । अव कहिल्यै फर्की नआउने आफन्तका नाममा । विरामी विदाई गर्दा र लास निकाल्दाको फरक एउटै होईन । तर द्रष्टा दुवैमा सम्यक भैदिए कसको के लाग्छ । यस कितावमा भने रुवावासी छैन । महिला र केटाकेटीका खुट्टा नाङ्गा र पुरुषले मात्र चप्पल लगाएको (पेज १७) लाई विभेद भन्दै उरालेको भए पनि हुन्थ्यो । विभेदलाई एकोहोरो उरालेर अस्तव्यस्त पार्ने अनि वेचिखाने रहर देखिदैन यहाँ । यो त्यसैले सुन्दर छ ।
ताक्लाकोटको हुम्ली भरियाले ‘हामी नेपालीहरु खच्चर हौं र नेपाल सरकार खच्चरहरुको मालिक हो’ भन्दा आँङ जिरिङ्ग हुन्नथ्यो भने, आँखा र मुटुलाई एक्कैचोटी चिमोठ्दैनथ्यो भने यो लेखाई सुन्दर हुन्नथ्यो । रेमिटान्समा वाँचेको म र मेरो सरकारको नक्कली पर्दाको कति सुन्दर च्यातचुत । यो एकाँगी छैन । सुख छ, दुख छ, पिडा, स्नेह, क्रोध, घृणा, रिस, द्वेष, आनन्द छ आक्रोस छ, मनोविज्ञानको प्रस्तुती पनि छ । समग्रमा यी सवको समग्र छ । त्यसैले जविन्त छ । भव्य छ । भिमनिधी तिवारीको एउटा नाटक छ शिलान्यास । त्यसमा मानव मनोविज्ञानको एउटा सुन्दर प्रस्तुती छ । घले र द्रव्यशाह दौडमा प्रतिस्प्रधा गरिरहँदा एकजना दर्शक जो जित्यो उस्कै प्रशंसा गर्ने । नेपाली आम मनोविज्ञानलाई लेखकले कति सुन्दर प्रस्तुत गरेका छन् । शाहवंसीय प्रसस्तीगान भए पनि लेखकले कति सुन्दर ढंगले त्यसमा शिक्षा पनि दिएका छन् कि महाराज जनता घलेले जते घले तर्फ र शाहले जित शाह तिरै लाग्छन् है । इतिहासको त्यो क्रम काठमाण्डौ र त्यसपछि नेपाल एकिकरणमा पनि देखिएको थियो । त्यहि कुरा लेखकले मज्जा भनेका थिए । मनोविज्ञानमा केवल विपि कोईराला, विजय मल्ल वा पोषण पाण्डे मात्र देख्नेहरुमा दृष्टिभ्रम छ । छिटो पुग्ने रहरमा वाढी आएको खोलामा गाडीहाल्ने चालकको प्रशंसा गर्ने, गाडी फस्दा उसैलाई गालि गर्ने गाडी पारलागे पछि प्रशंसा गर्ने (पेज २०६) कलात्मक कम भए पनि प्रतिनिधीमुलक छ ।
यसको सुन्दरताको अर्काे कारण हो यसले अंगिकार गरेको वातावरणवारेको वुझाई । वातावरण केवल भ्अययिनथ मात्र हैन भ्लखष्चयलmभलत पनि हो र अझ मुख्य रुपमा भ्लखष्चयलmभलत नै हो भन्ने पुष्टि गर्न किताव सफल भएको छ । प्रकृति मान्छेका लागि हो र मान्छे विना प्रकृति केहि होईन साँच्चै केहि होईन भन्ने माक्र्सको विचारलाई पुस्तकले पुष्टि गरेको छ । धेरैले भोग्छन, थोरैले लेख्छन् । लेख्नेका कुरा भोग्नेहरुलाई आफ्नै हो भन्ने लाग्यो भने जिवन्त साहित्य त्यही हो । सुन्दरता त्यहि हो ।
लेखन शैलिका वारे
साहित्यमा यो विवाद लामै छ कि लेखाई प्रकृतिक ढंगको, स्वतन्त्र हुने कि परिष्कृत हुने ? देवकोटाको जस्तो अर्थ खोजेर पढ्न पर्ने राम्रो की समको जस्तो अर्थ खोजि खोजि लेखिदिएको राम्रो भन्ने कुराको भ्यालु जजमेण्ट गर्न सकिदैन, मिल्दैन । अनि हामी पत्रकारिता र साहित्य पनि अलि फरकै वुझ्छौं । हुनत पत्रकारिता पनि सरस र सरल भए फरक नपर्ने हो तर नेपालमा ङ्याक्ने शैली मुलधारमा छ । यस तर्फ लेखकले ‘काल्पनिक कुराको गन्ध पनि नआओस् र धेरै टर्राे पनि नहोस भन्नेमा सजग छुँ’ भनेवाट विश्वस्त थिएँ । त्यसमा उनी धेरैहद सम्म सफल पनि छन् । मैले यहाँ जानाजान धेरै हद सम्म मात्र भनेको छुँ । किनभने अरुको टर्राेपनको व्याख्या गर्दा गर्दै लेखकले आफु टर्राे भएको भेउ नपाएको पनि छ कितावमा । झोला जाच्ने इन्सपेक्टर (पेज २०८), वाटोमा पसल थाप्ने व्यापारीका (पेज २०९) वारे त्यति टर्राे नलेख्दा पनि कितावमा केहि घट्ने थिएन, न गुण, न मात्रा । यस्ता अरु पनि प्रसंगहरुले मलाई ‘धेरैहद सम्म’ भन्न लगाएका छन् ।
मलाई नेपालीमा अनुवाद गरिएका किताव त्यति राम्रा लाग्दैनन् । तर वाध्यताले पनि होला रुसी कितावहरु अनुवादै पढ्न पर्छ मैले । पढ्दैजाँदा शैलि मन पर्ने पनि रहेछ । मलाई रुसी साहित्यको खास गरेर कथा र उपन्यासको अनुवाद प्रस्तुती मज्जा लाग्छ । धार्चुलाको लजवाला गोविन्द सिंहको कथा नेर आईपुग्दा मलाई यो कथा वुन्ने र भन्ने शैली पनि त्यस्तै लाग्यो ।
पस्किारवादी वन्नु ठिक नपर्ला तर खट्किएकै कुरा पनि नलेख्नु इमानदारी होईन । मलाई लाग्छ इतिहासलाई इतिहास कै रुपमा अध्ययन गर्नु उपयुक्त हो । यस लेखाईले राजा महेन्द्रको राजनीतिक आलोचना त गरेको छैन तर उनको विकास प्रयास, देशव्यापि भ्रमण, जस्ता कुरालाई कम मुल्यांकन गरेको छ । उनको तानाशाहीका वावजुद उनि विकासवादी नेता थिए । उनको भ्रमण ताका वाचा गरिएका र पुरा गरिएका थुप्रै उदाहरण पूर्व देखि पश्चिम सम्म पाईन्छन् । १९६०–७० को त्यो वेलालाई त्यतिवेला कै नजरले हेरेको भए सहि निश्कर्ष आउथ्यो । त्यतिवेला विश्वव्यापि देखा परेको तानाशाही मार्फत विकास नीतिका उनि एकजना उदाहरण हुन, मार्सल टिटो र पार्क चङ ही जस्तै ।
कितावमा केहि प्रविधिगत र सम्पादकीय समस्याहरु पनि छन् जसलाई सच्याउन सकिन्थ्यो । ३०–४० जना पढाई हुने विद्यालयमा ‘एकजना’ मात्र शिक्षक हुने तर प्राय ‘सवै’ शिक्षक तल्लो भेगवाट आउने (पेज २०) लेख्दा अमिल्दो देखिएकोछ । खासमा पाँचौ र छैठौं प्याराको सुरुको यहाँ शव्दले अर्थ गाँजेमाजे पारेको छ । त्यस्तै वालि छरिसकेपछि मल हाल्ने चलन पहाडमा अन्यत्र पनि छ र माथिवाट परेको पानी वा जमेको हिउँले मललाई भित्र पुर्याउछ भन्ने विश्वास छ । यो प्रविधिमाथि प्रविधिकहरुको टिप्पणी छ । त्यसैले पहिलो प्याराको रस जमिनमा ‘जान्थ्यो’ र करु हलक्क ‘वढ्थ्यो’ (पेज ४८) लाई ‘भन्ने उनिहरु मान्दछन्’ भनेको भए ठिक चित्र आउथ्यो की । ‘चीनमा साँस्कृतिक क्रान्तिले आतंक मच्चाएको वेला’ (पेज १२८) ‘चीनमा साँस्कृतिक क्रान्तिका वेला’ मात्र भन्दिदा कसनै तथ्य वा तथ्यांक फरक पर्दैनथ्यो र पुर्वाग्रह देखिदैनथ्यो । लाई यस्तै यस्तै । त्यसवाहेक पत्रकार भएर होला सुनि जानेकालाई पनि देखि जानेको जस्तो प्रस्तुत गर्ने वानी परेको (नेपाली नम्वर प्लेटवाला गाडीको प्रसंग पेज २०६) ।
सवैभन्दा मज्जा लागेको र नमज्जा लागेको
कितावमा सवैभन्दा मज्जा लागेको प्रसंग र लेखाई प्याटर्न हो प्रौढ कक्षा पढ्ने एकजा महिला संगको कुराकानी (पेज ८) । “अलिकती बुद्धि आउदो रहेछ क्या ‘क’ जान्दाखेरी । धेरै जाँनिदो रहेछ । ‘क’ पनि भन्न नजान्ने भएपछि के जानियो र ?” आहा । त्यसैमा थप सुन्दरता थपेको छ जयवहादुरको भनाईले (पेज ९) । “चाहिएको त धेरै थियो तर सवैकुरा एकै पटक पाइदैन । त्यसैले केटाकेटिलाई चाँही पढाउने विचार गरेको छुँ । साक्षर भईयो भने आजभोलीका वच्चा सँग दिमाग मिल्थ्यो होला भनेर आफु पनि पढ्ने विचार गरेका छौं ।” यी दुई प्याराग्राफ पढ्दा मलाई स्टेफेन ड्याल्ड्रीले निर्देशन गरेको वर्नहार्ड स्कलाईनको कितावमा आधारित फिल्म द रिडरको याद आयो जसमा केट विन्सलेटको मुख्य भूमिका छ । कति सानो कुरालाई लिएर कति भव्य फिल्म वनको छ । अनि गाउँको एउटी ‘अनपढ’ महिला त्यहि स्तरमा आफ्नो कुरा राख्छे र एउटा नेपाली लेखक त्यसलाई कति सामान्य ढंगले जिवन्त प्रस्तुत गर्छ । त्यस्तै फौंदसिंहले केराको दाम्चो काटेर निचोर्दै वच्चाहरु पानी ख्वाएको कुरा (पेज ११) गड मष्ट वि क्रेजी को झझल्को दिन्छ । गड मष्ट वि क्रेजि फिक्सियस होईन भन्ने पुष्टि गर्छ र ........... लाई सलाम गर्न लगाउछ । नेपालमा गम्भिर विषयमा फिल्म वन्दैनन् भन्नेहरुलाई यो पुस्तकमा सयौं प्रसंगछन् कथा कथ्न । कसैले गरे हुने ।
नमज्जा लागेको विषय हो लेखकको जातीय धारणा । यस सन्दर्भमा दुईवटा प्रसंग उल्लेख्य छन् । एक त मानवहादुर विश्वकर्माको उच्चस्तरको साँस्कृतिक सम्वेदनशीलता (पेज १०) सहि ढंगले प्रस्तुत भएन र उनि माथि अन्याय भयो । अर्काे सार्कीले चिया ल्याएर दिएको (पेज ३०) विषयलाई यति धेरै मजाक र व्यंग्यको विषय वनाईनु हुन्नथ्यो । त्यसमा पनि एउटा अदना भरियाले ‘अव जातीय विभेदवाट मुक्त भईयो’ भनेर, ‘अव वाहुनले मैले छोएको खानपर्छ’ भन्ने आग्रहवाट प्रेरित भएर चिया ल्याएका थिए कि भन्ने लेखकको आशंका जातीय अहंकारमा आधारित छ । सार्कीले ओच्छ्यान मै चिया ल्याएर दिँदा लागेको रिस अभिव्यत्ति गर्न नसकेर यो वनावटी कुरा गरेको होईन भन्न लेखकले सक्दैनन् । उ खुसी भए कै थियो भने पनि उस्को खुसीमा खुसिहुनुको सट्टा लेखकले व्यंग्य कसेका छन् र उस्को खुसी टुट्दा पनि खुच्चिङ गरेका छन् । मज्जा लागेन । यसले आफुलाई उपल्ला जातको भन्नेहरु तल्ला भनिएका जातीको खुसीमा, माथिल्लो वर्गका भन्नेहरु तल्ला भनिएका वर्गका खुसीमा रमाउन सक्दैनन् भन्ने नै देखाउछ । अन्यथा यहि कुरा अर्कै ढंगले पनि आउथ्यो । गुरङ्गसेनी दिदिले आगो ताप्न दिएको कुरामा (पेज ३१) पनि लेखकको मन वटारिएको वुझिन्छ । कामी र दमाई भरियाहरुका अनुहारमा देखिने मौन विद्रोह देख्न वत्तिको होईन भावना र विचारको उज्यालो चाहिन्छ । निष्पट्ट अध्यारोमा पनि त्यो भेउ पाउन सकिन्थ्यो । दुव्र्यवहार गर्नेहरु र पोल लाउनेहरु विरुद्ध उनिहरुले प्रकट गरेको झिनो भावमा छद्म विद्रोह छ । त्यो विद्रोह लेखकको टोली संग पनि हो । तर ज्यालाको आश र डरले गरिव वोल्दैन । यत्ति भने लेखिछोडेँ ।
लेखकले देखेर पनि नदेखे झैं गरेको वा नदेखेको वा देख्न नचाहेको वा भन्न नचाहेको कुरा पनि छ कितावमा । यो भने अनौठो टिप्पणी भयो हैन त ? हो छ । राजनीतिक व्यवस्था परिवर्तन जनसाधारणको जीवनमा केहि पनि प।िवर्तन आएन भन्ने टिप्पणी (पेज ८ र ९) यस श्रेणीमा पर्दछ । यो या त लेखकाको दृष्टिभ्रम हो, या पूर्वाग्रह, या निराशावाद । नराम्रो व्यवस्था हटेर राम्रो व्यवस्था आउदा जनतालाई नै फाईदा पुग्छ शासकलाई होईन । शासकलाई त जति नराम्रो व्यवस्था रह्यो त्यति राम्रो हुन्छ । उदाहरण त यो पुस्तक नै हो यसमा लेखिएका कतिपय कुरा पञ्चायतकालमा आउन सम्भव नै थिएन । त्यस्तै रानागाउँको सामुदायीक सुशासन नयाँ परिवेशको उपज होईन र ? के यो नमुना अभ्यास शासकहरुको हितमा छ ? सहि तथ्यहरुको आधारमा निकालिएको भन्दैमा गलत निश्कर्ष सहि हुदैन । यो कलात्मकता वा काव्यकारिता नमिलेको मात्र होईन नयाँ परिवर्तनलाई आतमसात गर्न नसकेको पनि हो भन्ने देखिन्छ ।
र अन्तमा
मेरा धेरै पत्रकार साथीहरु छन् । स्थानीय जातका देखि राजधानी जातका सम्म । उनिहरु मध्य कति संग ‘पत्रकार हुनुमा हैन पत्रकार भएर के गरें भन्नेमा गर्व गर्नुस््’ भन्ने मेरो आग्रह छ । कति संग त मेरो वहसै हुन्छ । आत्मश्लाघामा रमाउने मेरा कतिपय साथीहरुले “चुपचाप आफ्नो काम गरिरहेका गुमनाम मानिसहरु आफु र आफन्तलाई दुनियाँ सामु देखाईदिने मानिसलाई गुणी सम्झदा रहेछन् । आफ्नो अस्तित्व कसैले स्विकार गरेको ठान्दा रहेछन् । पत्रकारहरुले गर्ने कामलाई महत्व दिंदारहेछन् । त्यसप्रति कृतज्ञ हुँदा रहेछन् ।” भन्ने प्याराग्राफ पढे वुझे हुनेथ्यो भन्ने लाग्छ ।
सल्लाह र धनियाँ सुरुमा गन्हाउछ है (पुस्तक वाटै)
(यो लेख अनुमोदन दैनिकमा छापिएको छ ।)
No comments:
Post a Comment