समाजवाद : हाम्रो हो, राम्रो हो तर हतारो नगरौं ।

क्रान्ति के हो ?
क्रान्ति कुनै घटना विशेष होईन । यो समाज विकासका क्रममा नयाँ नयाँ उत्पादक शक्तिको विकास संगै विकसित नयाँ उत्पादन सम्वन्धको विकास, विनास र थप नयाँमा हुने रुपान्तरणको एक निरन्तर प्रक्रिया हो । एउटा निश्चित अवस्थावाट क्रमिक रुपमा विकसित हुदै गएर गुणात्मक रुपमा फड्को मार्दै अर्काे तर नयाँ अवस्थामा प्रवेश गर्नु, अनि त्यस नयाँ भनिएको पनि समयक्रममा पुनः नयाँ तिर प्रवेश हुदै जानु क्रान्तिको प्रक्रिया हो । लोकतान्त्रिकरण पनि एउटा निरंतर क्रान्ति हो र लोकतान्त्रिकरणको प्रक्रिया पनि यहि हो । आम वोलीमा क्रान्तिकारी घटनालाई मात्र क्रान्ति भन्ने गरेको पाइन्छ तर त्यो सहि होईन । यसलाई प्रक्रियाका रुपमा बुझेर मात्र क्रान्तिमा भाग लिन र त्यसलाई अर्काे चरणमा रुपान्तरण गर्ने दायित्व पुरा गर्न सकिन्छ ।

क्रान्तिको प्रकृया
क्रान्तिको प्रक्रियामा सामान्यतया तीन चरण हुन्छन् । पहिलो चरण हो क्रान्तिकारी गतिविधीहरुको चरण, दोश्रो हो क्रान्तिकारी घटना र तेश्रो हो क्रान्तिको कार्यक्रम कार्यान्वयनको चरण । तर यो तेस्रो चरण समाप्ती वा सम्पन्न हुने चरण होइन । क्रान्तिको कार्यक्रम कार्यान्वयनका लागि क्रान्तिले ठूलो संघर्षमा भाग लिन्छ र फेरी एउटा क्रान्तिकारी घटना विशेषले उसलाई नयाँ परिणाम प्रदान गर्दछ । यसरी हेर्दा हामी क्रान्तिको जम्मा दुई चरण हुन्छ पनि भन्न सक्छौं । क्रान्तिकारी गतिविधी र क्रान्तिकारी घटना । क्रान्तिकारी कार्यक्रमको कार्यान्वयन आगामी क्रान्तिको लागि गरिने गतिविधि नै हुन्छन् जो नयाँ क्रन्तिको आधार वन्दछन् । क्रान्ति कसैले गर्न चाहेर हुने वा रोक्न चाहेर रोकिने होइन । यति मात्रै हो कि यो एउटा प्रक्रिया हुनुको कारणले यसलाई छिटो वा ढिलो पार्न सकिन्छ । क्रान्तिमा सचेत प्रयत्नको अर्थ र महत्व त्यही हो । नेतृत्वको आवश्यकता त्यही गतिलाई छिटो पार्नका लागि हो ।

क्रान्तिको लक्ष्य
विकसित भएको नयाँ उत्पादक शक्ति (औजार, साधन, मान्छे र श्रम सीप) सँग पुरानो उत्पादन सम्बन्धको वेमेल एउटा शत्रुतापूर्ण संघर्षको उच्च विन्दुमा पुगेपछि त्यसले पुरानो उत्पादन सम्बन्ध ध्वस्त पार्छ र विकसित नयाँ उत्पादक शक्ति अनुरुपको नयाँ उत्पादन सम्बन्ध कायम गर्छ । क्रान्तिको लक्ष्य हो त्यसप्रकारको नयाँ उत्पादन सम्बन्ध सृजना गर्नु अर्थात त्यो सृजना गर्ने वस्तुगत अवस्थाको निर्माण गर्नु । अझ प्रष्ट रुपमा उत्पादक शक्तिको विकासमा योगदान पु¥याउनु । पछौटे औजारहरुको ठाउँमा विकसित औजारहरु, पिछडिएका मानिसहरुका ठाउँमा चेतना विकास भएका मान्छेहरु र परम्परागत अनुभव र सीप भएका वा त्यो पनि नभएकाहरुको सट्टामा उन्नत उत्पादन अनुभव र श्रम सीप भएकाहरुको प्रतिस्थापन गर्न प्रयत्न गर्नु क्रान्तिको तत्कालिन लक्ष्य हुन्छ भने विकसित नयाँ उत्पादक शक्तिलाई पुरानो उत्पादन सम्बन्धले न्याय गर्न नसक्ने हुँदा त्यस्तो न्याय गर्न नसक्ने (अन्यायी) उत्पादन सम्बन्धलाई ध्वस्त पारेर नयाँ विकसित भएको उत्पादक शक्तिसँग मेलखाने (Compatible) न्यायपूर्ण नयाँ उत्पादन सम्बन्ध कायम गर्नु यसको वास्तविक लक्ष्य हुन्छ ।

लोकतान्त्रीक (जनवादी – Democracy) क्रान्ति
लोकतान्त्रीक (जनवादी – Democracy) क्रान्ति अर्थात लोकतान्त्रीकरण (जनवादीकरण – Democratization) पनि एउटा निरंतर प्रकृया भएकोले यस प्रकृयामा पनि उपरोक्त चरणहरु आउने गर्छन् । सर्वप्रथम त समाजको विकासक्रम संग मेल नखाने अलोकतान्त्रिक (गैर जनवादी – Nondemocratic) सत्ताको अन्त्यको लागि गरिने क्रान्तिकारी गतिविधिको कुरा आउछ । जव एउटा क्रान्तिकारी घटनामा पुरानो अलोकतान्त्रिक (गैर जनवादी – Nondemocratic) सत्ताको अन्त्य हुन्छ त्यसपछि नयाँ व्यवस्थाको सुदृढिकरणको चरण सुरु हुन्छ अर्थात लोकतान्त्रिकरणका कार्यक्रमहरुको कार्यान्वयनको चरण । जहाँ पुरानो व्यवस्थाका शोषण उत्पिडनका अवशेषहरु सवै क्षेत्रवाट अन्त्य गर्ने र स्थापित नयाँ उत्पादन सम्वन्धको आधारमा समाजका सवै क्षेत्रमा भौतिक र साँस्कृतिक दुवै हिसावले विकास गर्ने कुरामा केन्द्रित भएर लाग्नु पर्ने हन्छ । यी चरणहरु पूँजीवाद वा समाजवादोन्मुख जुनसुकै खाले जनवादी (लोकतान्त्रिक) क्रान्त्रिका अनिवार्य चरण हुन् । लोकतन्त्र (जनवाद – म्झयअचबअथ) मा विश्वास राख्नेहरुले यि चरणहरुलाई अस्विकार गदैनन् ।

पूँजिवादी जनवाद र समाजवादोन्मुख जनवादका विच संघर्ष 
एउटा गैर लोकतान्त्रिक (गैर जनवादी – ल्यल म्झयअचबतष्अ) सत्ताको अन्त्य पूँजीवादी जनवादका पक्षधर देखि समाजवादोन्मुख जनवादका पक्षधरहरु सम्म सवै लोकतान्त्रिक (जनवादी – Democratic) शक्तिहरुको चाहनाको विषय हुनाले अलोकतान्त्रिक व्यवस्थाका विरुद्धको सघर्षमा परिस्थितिले सवै जनवादी शक्ति र तत्वहरुलाई एकै ठाउँमा ल्याएर अभुतपूर्व एकता कायम गरेको हुन्छ । तर जसै गैर जनवादी व्यवस्था समाप्त हुन्छ, पुराना अवषेशहरु समाप्त गर्न सम्म त एकखालको एकता देखिन्छ तर जव सुदृढिकरणको चरण सुरु हुन्छ जनवादी शक्तिहरुकै विच क्रान्तिको कार्यक्रम कार्यान्वयनको सवालमा आन्तरिक संघर्ष पनि सुरु हुन्छ । यहिँनेर पूँजीवादी जनवाद (लोकतन्त्र – Democracy) को विकासक्रम रोकिन्छ र थप नयाँ चरणमा प्रवेश गर्न पाउदैन, सक्दैन । यसले परिवर्तनको ज्वारलाई भित्रभित्रै रुमल्याउछ र निकास विहिन अवस्थामा यो विकृत वन्दैजान्छ । अन्ततः यसले सामाजिक–सांस्कृतिक रुपमा नितान्त व्यक्तिवाद, आर्थिक रुपमा नवउदारवाद र राजनैतिकरुपमा साम्राज्यवादको हिस्साको रुपमा आफुलाई पतन गर्छ । अर्कोतर्फ सुढृढीकरणको चरणको उत्तराद्र्धमा समाजवादोन्मुख जनवाद (लोकतन्त्र – Democracy) ले समाजवादमा संक्रमणको निम्ति केन्द्रित भएर थप आवस्यक भौतिक तथा सांस्कृतिक तयारी गर्ने काममा आफुलाई लगाउछ । यसरी यो कार्यान्वयनको चरण पनि दुई भागमा विभक्त हुन्छ । पहिलो भाग अवषेशहरुको अन्त्य गर्दै जनवादी (लोकतान्त्रिक) सुदृढिकरण गर्ने भाग हुन्छ भने अर्काे भाग समाजवाद तर्फको संक्रमणको भौतिक तथा साँस्कृतिक तयारी गर्ने वा व्यक्तिवाद, नवउदारवाद र साम्राज्यवादको हिस्साको रुपमा अर्थात प्रतिकृयावादमा पतन हुने भाग हुन्छ । समाजवादोन्मुख जनवादका सन्दर्भमा यो दोस्रो चरणको उत्तराद्र्ध आफैमा समाजवादी चरण होइन वरु यसले समाजवादमा प्रवेश गर्नका लागी आधार तयार पार्न प्रयत्न गरिरहेको हुन्छ । सुदृढिकरणको चरणमा पूँजिवादी जनवाद र समाजवादोन्मुख जनवादका विच संघर्षको मुख्य कारण क्रान्तिकारी कार्यक्रमको कार्यान्वयन नै हो । क्रान्तिको कार्यक्रम कार्यन्वयन कै अवस्थालाई हेरेर त्या अवस्था अग्रगामी छ की प्रतिकृयावादी छ भन्ने पहिचान हुन्छ । पुरानो व्यवस्था सम्पुर्ण रुपमा समाप्त भईसकेको रहेछ भने त्यसवेला यो संघर्ष द्विपक्षिय हुनजान्छ तर पुरानो व्यवस्थाका अवषेशहरु ज्यूदै रहेछन् भने पूँजीवादी जनवाद र समाजवादोन्मुख जनवादका विचमा यसखालको संघर्षवाट तिनिहरुले फाईदा लिएर फर्कने चेष्टा पनि गर्दछन् । त्यस्तो अवस्थामा यो संघर्ष त्रिपक्षिय हुन सक्छ । त्यसैले लोकतान्त्रिक क्रान्तिको दोस्रो अर्थात लोकतान्त्रिक सुदृढिकरणको अर्थात क्रान्तिको कार्यक्रम कार्यान्वयनको चरण अपेक्षाकृत अत्यन्त जटिल, जोखिमपूर्ण र लामो चरण हो ।

समाजवाद मात्र कामदार वर्गको – जनताको – वास्तविक लोकतन्त्र
अहिले नेपाल लोकतान्त्रिक सुदृढीकरणको चरणमा छ । लोकतान्त्रिक सुदृढीकरणको चरण भनिए पनि यो सवैभन्दा वढी संघर्षमय चरण हुन्छ, भ्रमित पार्ने चरण हुन्छ, सावधानी अपनाउनु पर्ने चरण हुन्छ र अपेक्षाकृत लामो चरण हुन्छ । यहि अर्थात पुरानो अलोकतान्त्रिक (गैर जनवादी – Nondemocratic) व्यवस्थाको अन्त्य पछि समाजवादमा प्रवेश गर्नु पूर्वको संक्रमणकालिन चरणलाई जनताको जनवादी चरण भनिन्छ र यसै चरणमा कार्यान्वयन गर्नुपर्ने क्रान्तिको कार्यक्रम जनताको जनवाद हो । आज जनताको – कामदार वर्गको – काँधमा एकातर्फ साम्राज्यवाद पोषित दलाल वर्ग र सम्राज्यवादले सम्झौता गरी जीवनदान दिएको सामन्तवर्ग सँग जुधरे क्रान्तिद्वारा समाजलाई कम्तिमा पनि पूँजीवादी नयाँ जनवाद (नयाँ लोकतन्त्र – New Democracy) तर्फ रुपान्तरण गर्ने र अर्को तर्फ त्यही पूँजीवादी नयाँ जनवादलाई थप लोकतान्त्रिकरण (Democratization) (निरन्तर क्रान्ति) का माध्यमबाट समाजवादमा पु¥याउने दोहोरो जिम्मेवारी आइलागेको छ । किनभने समाजवादमा मात्र कामदार वर्ग – जनता – शासक हो र समाजवाद मात्र कामदार वर्गको – जनताको – वास्तविक डेमोक्रेसी हो ।

समाजवादोन्मुख जनवादका पक्षधरहरु विच अन्तरद्वन्द
माथि उल्लेखित सवै खाले संक्रमण र संघर्षहरु स्याम–स्वेत (Black & white) भने हुने गर्दैनन् । संघर्षको अवधि र स्वरुप, अनि संक्रमणको पनि अवधि र स्वरुप दुवैमा कैयौंपटक ग्रेलाईन (Gray line) को अवस्थाहरु देखा पर्दछन् । त्यसप्रकारको ग्रेलाईनले कतिपय वेलामा दिग्भ्रमित पनि पार्दछन् । यो कुन अवस्था हो त भन्नेमा भ्रम सृजना हुने खतरा रहन्छ । कतिपय चरित्र र विम्वले पुरानै अवस्था हो कि लाग्ने र कतिपय चरित्र वा विम्वले नयाँ हो कि लाग्ने हुन्छ । यस्तो भ्रम पार्ने अवस्थामा क्रान्तिकारी लोकतन्त्र (समाजवादोन्मुख जनवाद) का पक्षधरहरु विच पनि अन्तरद्वन्द सुरुवात हुने गर्छ । पुरानै चरित्र र विम्व वढी देख्ने र परिवर्तित अवस्थालाई कम मुल्यांकन गर्नेहरु लोकतन्त्रको सुदृढीकरणका लागि केन्द्रित भएर आवस्यक भौतिक तथा सांस्कृतिक तयारी गर्ने क्रान्तिकारी कार्यक्रम लागुगर्ने कुरालाई अस्विकार गर्न पुग्छन् र वेला भई नसकेको कुरालाई नै वढाई चढाई प्रस्तुत गर्छन । यसो हुनु यथास्थितिमा रमाउने संस्कृतिवाट उनिहरु मुक्त हुन नसकेको कारणले नै हुने गर्छ । खासगरी अलोकतान्त्रिक व्यवस्थाका विरुद्ध गर्नुपरेको कठिन र आपेक्षाकृत लामो अवधिको संघर्षवाट थाकेर उनिहरुमा उत्साहको कमी आएको हुन्छ । यिनिहरु थप चरणको क्रान्तिको तयारीको झण्झटले क्रान्ति भईनसकेको राग अलाप्न थाल्छन् । त्यसको ठिक विपरित नयाँ र परिवर्तित चरित्र र विम्व वढी देख्ने र परिवर्तित अवस्थालाई अति मुल्यांकन गर्नेहरु लोकतन्त्रको सुदृढीकरणका लागि केन्द्रित हुदै त्यसको सफलता पछि समाजवाद तर्फ प्रवेश गर्ने आवस्यक भौतिक तथा सांस्कृतिक तयारी गर्ने क्रान्तिकारी कार्यक्रम लागुगर्नुको सट्टा समाजवादमा प्रवेश गर्ने हतारो भई सकेको कुरा र व्यवहार गर्न थाल्छन् । समाजवादतर्फ संक्रमणको अपेक्षाकृत लामो अवधीलाई मनोगत रुपमा छोटो पार्न खोज्दछन् । उनिहरु कतिपय वेलामा समाजवाद ‘निमार्ण’ गर्ने हास्यास्पद कुरा गर्छन् भने कतिपय अवस्थामा समाजवादका नाममा अत्यन्त गैर लोकतान्त्रिक (गैर जनवादी – Nondemocratic) वाटो अख्तियार गर्न पनि पछि हट्दैनन् । यस्तैप्रकारका अति मुल्यांकनहरुका कारण लोकतन्त्रको उन्नत र उच्च स्तरका रुपमा प्रकट हुनुपर्ने समाजवाद तानाशाही वा अधिनायकवादी ‘राज्य समाजवाद’ मा पतन हुन पुगेको इतिहास साक्षी छ ।

समाजवाद : हाम्रो हो, राम्रो हो तर हतारो नगरौं ।

(यो लेख अनुमोदन दैनिकमा छापिएको छ ।)