समाजवाद केवल भविष्य मात्र होईन वर्तमान पनि हो ।

कार्लमाक्र्सको मृत्युको तेस्रो दिन उहाँ प्रति समवेदना प्रकट गर्दै एंगेल्सले उहाँलाई आप्mनो समयमा सवैभन्दा वढि घृणा गरीएका र वदनाम गरीएका व्यक्ति भन्नुभयो । समयक्रममा एंगेल्स पनि रहनुभएन । रहनुभएको भए माक्र्सको मृत्यु पछि पनि त्यो क्रम जारी रहेकोमा के भन्नुहुदोहो भन्ने लाग्छ मलाई । खास गरेर आप्mनै समर्थक हौं भन्नेहरु वाट गरीने गरेको वदनामी वारे माक्र्स तथा एंगेल्सको के प्रतिकृया हुदोहो भन्ने सोच्छु म । माक्र्सवाद कै नाममा राज्य–समाजवादको स्थापना र त्यसैका नाममा उहाँहरुको वदनामी अनि उहाँहरु प्रतिको घृणाको सृंखलामा नयाँ आयामको सुरुवात आप्mनै समर्थक हौं भन्नेहरु वाट यति निकृष्ट रुपमा गरीयो जति उहाँका विरोधिहरुले पनि सायदै गर्न सकेका थिए होलान । तर समय सवैभन्दा वलवान छ र सवैकुराको साक्षि तथा फैसलाकर्ता पनि हो । सवैभन्दा वढि घृणा र वदनामीका वावजुद सतिसाल झैं ठिङ्ग उभिएको उहाँको व्यक्तित्वको रहस्य हो उहाँको योगदान, माक्र्सवाद अर्थात वैज्ञानिक समाजवाद । समकालीन विश्वमा जव जव जटिल समस्याहरु देखा पर्दछन् तव तव समस्याको समाधानका लागी मान्छेहरु माक्र्सवादका पाना पल्टाउन थाल्छन्, समधान निकाल्छन् अनि सुरुहुन्छ पुरानै यात्रा, घृणा र वदनामीको । वैज्ञानिक समाजवादका प्रत्येक प्रस्थापनाहरुलाई समस्या समाधानकोलागी प्रयोग गरीरहदा पनि खुलेर त्यसलाई स्विकार गर्न कोही तयार हुदैन, मानौं कि त्यो कुनै सामाजिक अपराध हो र त्यसो गरेर कोहि पनि आफुलाई घृणित र वदनाम वनाउन चाहदैनन् ।

समयक्रमले फेरी त्यहि अवस्था सृजना गरेको छ । आफुलाई निर्विकल्प घोषणा गरेको नवउदारवाद द्वारा सृजित सृंखलावद्ध संकटहरुका कारण आक्रान्त विश्वको संकट समाधान गर्न विश्व एकपटक फेरी माक्र्सवादको शरणमा आएको छ । केवल फ्रान्सेली राष्ट्रपति मात्र माक्र्सका रचनाहरुको अध्ययन गररिहेका छैनन् विश्व भरी नै वर्तमान समयकै सवैभन्दा वढि माक्र्सवादको चर्चा हुने गरेको छ र माक्र्सका कृतीहरुको विक्रि एकाएक वढेको छ । वर्लिन पर्खालको भत्काईलाई समाजवादको अन्त भएको ठान्ने मुर्ख दक्षिणपंथीहरु समेत जर्मन जनताको समाजवाद प्रतिको आकर्षण वढेको देखेर जिव्रो टोकीरहेका छन् । जर्मनीको एकिकरण पछि संयुक्त भुमीमा विस्तार गरीएको स्वतन्त्र वजार अर्थतन्त्र प्रतिको वितिष्णा र अन्ततः त्यसको लज्जास्पद हारले मान्छेहरुलाई एक पटक फेरी समाजवाद वारे साच्न वाध्य पारेको छ । जर्मनिका वित्तमन्त्रिले वर्तमानको संकट समाधानको लागी कार्लमाक्र्सको जवाफ असान्दर्भिक नहुनसक्छ भनेर घुमाउरो पारामा भएपनि सार्वजनिक अभिव्यक्ति दिएको सुन्दा र जर्मन फिल्मकारहरु माक्र्सका कृतिहरुमा फिल्म निर्माण गर्दैछन् भन्ने सुन्दा जीवनभर र मृत्यु पछि पनि माक्र्स प्रति गरीएको घृणाको ढीलै भएपनि जर्मनहरुलाई महसुस भएको आभास हुन्छ । दक्षिण अमेरीकामा रहेको समजवाद प्रतिको आकर्षण र नेपालमा लोकप्रिय मतको अधिक हिस्सा कम्यूनिष्टहरुका पक्षमा रहनुलाई परंपरावादी भनेर आरोपित गरीएला तर अमेरीकाको नाकै मुनि एल साल्भाडोरको भरखरै सम्पन्न निर्वाचनमा करीव दुई दशक पुर्व शान्ति प्रकृयामा आएको वामपन्थि दलका उम्मेदवारको राष्ट्रपति पदमा भएको पहिलो विजयलाई परंपरावादी भन्ने आँट कसैले गर्ने छैनन् । समाजवाद समाप्त भयो भन्ने कुराको पुष्टि गर्न दिईने उदाहरणका काला दागहरु युरोपले विस्तारै पखाल्दैछ जसको पुष्टि त्यहा भईरहेको निर्वाचनहरुमा एक पछि अर्काे गर्दै हिजोका समाजवादीहरु विजयी हुदै जानुले गरिरहेको छ । जापान कम्यूनिष्ट पार्टी आप्mनो चौथो स्थानवाट थप वलियो तिर संक्रमण गर्ने दाविका साथ अघि वढेको छ र मासिक एकहजारको संख्यामा युवाहरु कम्यूनिष्ट पार्टीको सदस्यता लिइरहेको समाचरले त्यस दाविलाई पुष्टि गर्ने आधार प्रदान गर्दछ ।

मान्छेहरु तत्कालीन युरोपको अवस्थामा पुजिवादको विकास भएको वेलायतलाई समजवादी क्रान्तिको केन्द्र वन्न सक्ने माक्र्सको पुर्वानुमानलाई लिएर उनको एकलकाटे विरोध गरीरहेका भेटीन्छन् तर लोकतन्त्रको सार्वभौमिकता वारे युवावस्थामा नै उहाले गर्नुभएको विश्लेषण, स्वतन्त्र व्यापारको सम्भावना, चुनौती, त्यसको ध्वंसात्मक योगदान र त्यसका प्रतिको पक्षधरताका वारे उहाका विश्लेषण र संस्लेषणहरु, इतिहासको भौतिकवादी व्याख्या र दर्शन र दार्शनिकहरुका लक्ष तथा लक्षभेदनका उपायहरु लगायत राजनैतिक अर्थशास्त्रको विषद समालोचनामा उहाँका योगदान आज पनि अकाट्य सावित भएका कुरा घाम जस्तै छर्लङ्ग छ । पुजिवादले आप्mनो अन्त्यको सर्जाम आफै जोरजाम गर्छ भन्ने माक्र्सवादको घोषणा नै आज सारा मान्छेको ध्यान तान्न प्रसस्त भएको छ । केहि वर्ष पहिले गेन्नाडी जुगानोभले एउटा अन्तरवार्तामा भनेका थिए, समाजवाद पछाडी फर्कने विषय होइन, यो त अगाडी वढ्ने विषय हो, जव उनलाई अत्यन्त व्यंग्यात्मक शैलीमा ‘के उनि अझ समाजवाद तिर फर्कन चाहन्छन् त’ भनेर सोधियो । राजनैतिक र प्राज्ञिक समुदायमा समेत यो विवाद कायम छ कि समाजवाद विगतको व्यवस्था वा विचार हो वा भविष्यको वा वर्तमान को ? १९९५ मा दक्षिण अफ्रीकी कम्यूनिष्ट पार्टीले घोषणा गर्यो कि समाजवाद भविष्यको विषय हो तर आजैवाट निर्माण सुरु गरीनु पर्छ । सोभियत संघको नक्कली समाजवाद पुजिवादका अगाडी लल्याक लुलुक भएको मौका छोपेर फुकुयामाहरुले जतिसुकै वल लगाएर अमेरीकी मोडेलको राज्य व्यवस्थालाई अन्तिम र विश्वव्यापी सत्य स्थापित गर्न खोजे पनि उनको हावा भरीएको वेलुनलाई फिस्सस पार्न प्रसस्त भयो त्यहि अमेरीकामा वुस द्वारा ल्याईएको ‘वेल आउट विल’ । तर सचत हुनु पर्ने कुरा के भने राज्य नियंत्रित अर्थतन्त्र तर्फ चालीएको जर्ज वुसको आत्मघाती कदमलाई देखेर समाजवादी अर्थतन्त्रको विजय भएको र पुजिवाद समाप्ती तिर धकेलीएको घोषणा भने अघ्र्यल्याई हुनेछ । यस पृष्ठभुमिमा यदि कसैले विना पूर्वाग्रह समाजवादको अध्ययन गर्ने हो भने वैज्ञानिक समाजवाद मुर्ख दक्षिणपंथिहरुले भने जस्तो भूतकालको मात्र विषय त के स्वयम् कतिपय वामपन्थीहरुले भन्ने गरेझैं भविष्यको मात्र पनि विषय होइन यो त वर्तमानको विषय भएको प्रष्ट हुनेछ ।

विम्व साप्ताहिक, डोटी
३१ अगष्ट, २००९