निश्पक्ष मिडियाः विभ्रम र यथार्थ

रामहरी जीले फोन गरेर भन्नुभयो बिम्ब सात वर्ष पुरा भएछ । यस अवसरमा उहाँ म वाट बिम्बको लागि लेख चाहनु हुन्थ्यो । मैले उहाँलाई भने कि बिम्ब सात वर्ष पुग्यो त्यसमा खुशी हुनु पर्ने त खासै केहि छैन तर यो विचमा बिम्बले के ग¥यो जसमा बिम्बले र हामी बिम्बका शुभ चिन्तकहरु एवं पाठकहरुले गर्व गर्न सक्छौं ? बिम्बको स्थापना काल देखि नै कुनै न कुनै ढंगले जोडिएका म जस्ताहरुका लागि यो खवर मात्रै पनि खुसिको हुन सक्छ तर आम पाठक तथा जनता त्यस प्रकारको भावनात्मक कुराको लपेटामा आउदैन । बिम्ब अघि पनि थुपै पत्रिकाहरु थिए र पछि पनि भए, हुदैछन् । के बिम्बको त्यस्तो बिम्ब वन्न सक्यो जसले बिम्बलाई मानिसहरु अरु पत्रिका भन्दा भिन्न ढंगले हेरुन वा भिन्न सुचना चाहने, भिन्न विचार चाहने र भिन्न रोजाई भएकाहरुले माया वा घृणा गरुन् । मैले जानि जानि माया वा घृणा भनेको छुँ । किनभने समाजको वनोट अनुसार नै समाजका मान्छेहरुको धारणको पनि वनोट हुन्छ । सवैको प्यारो हुन खोज्नेहरु कसैको पनि प्यारो वन्न सक्दैनन् । चाहे व्यक्ति होस्, संस्था होसु्, पत्रिका होस कित्ताकाट हुन्छ र हुनुपर्छ ।

एउटा प्रचलित भ्रम वा झुटको खेति के चलेको छ भने मिडिया निश्पक्ष छ वा हुन्छ वा हुनुपर्छ । मिडिया सूचनाको निश्पक्ष साधन हुँदै होइन वरु यसले त यो ठिक र यो वेठिकको मुल्य मान्यता स्थापना गर्छ । समाजको एउटा हिस्साको रुपमा उस्को पनि स्टेरीयोटाईपिङ्ग हुन्छ । पत्रकारले न्युज रुममा ल्याउने खवर उस्को हेराई हो, विश्वास हो, विचार हो र प्रवृत्ति हो जुन उस्को सामाजिक परिवेशले, सामाजिक उत्पादन सम्वन्धमा उस्को स्थान र भुमिकाले निर्धारण   गर्छ । त्यस पछि पालो आउछ न्युज रुमको मालिकको जो आफै पत्रकार नहुन पनि सक्छ । उस्ले जे चाहन्न त्यो हुन्न । उस्को मिडिया त्यहि प्रसारण गर्छ जे उ चाहन्छ । हुन्छ के भन्दा, कतिपयलाई महत्वपुर्ण लागेको विषयले मिडिया कभरेज पाउदैन, व्ल्याकआउट हुन्छ त कतिपय विषयको अतिसयोक्ति ।

रेडियो, टिभि, पत्रिकामाथि विश्वास गर्ने ठुलो हिस्सा छ समाजमा अहिले पनि । तर ठुला र कर्पाेरेट मिडियाहरु मिडियालाई निश्पक्ष छ भन्नमा वढी लागेका हुन्छन् । यो झुटो चेतना प्रसारणमा उनीहरुको ठुलो व्यापारिक स्वार्थ छ । तर त्यति ठुलो नभए पनि आप्mना सिमित स्वार्थ कै लागि पनि साना साना मिडिया पनि उनीहरुको सिको गर्दै मिडियाको निश्पक्षताको भ्रम वाँडी हिड्छन् । ठुला र कर्पाेरेट मिडियाहरु हुने खानेहरुका विचारलाई नै आम विचार, हुने खानेहरुका संस्कृतिलाई नै आम संस्कृति र हुने खानेहरुको लोकतन्त्र लाई नै आम लोकतन्त्र भनेर चिच्याउछन् । उनीहरुको हालिमुहालीले आम जनता झुटो चेतनावाट ग्रस्त छ । जनधारणा त्यसै निर्माण हुँदैन र भईरहेको पनि छैन । यो तितो यथार्थ हो कि ठुला र कर्पाेरेट मिडियाहरुले मिडियालाई तार्किक छलफलको क्षेत्रवाट पुजिपतिहरुको वस्तु तथा सेवाहरुको वजारिकरण, वजार विस्तार र नाफा आर्जनको लागि आम मान्छेहरुको दिमाग भुट्ने औजारमा परिणत गरिदिएका छन् । जवकि मिडिया एउटा छलफल र तार्किक निश्कर्ष एवं सहमति निर्माण गर्नमा सहयोग गर्नसक्थ्यो र उस्ले त्यसो गर्नुपथ्र्याे । पटक पटक साना र ठुला मिडिया शव्दको प्रयोग यहा जानी जानी गर्दैछु ताकि भ्रम र यथार्थ छुट्टियोस् ।

कार्लमाक्र्सले पँुजिवादले सवैलाई आप्mनै रंगमा रंगाउछ भन्नु भएको छ । रंगाउने यो प्रकृयामा उसको सवै भन्दा विश्वसनीय र सकृय साथि भैरहेको छ मिडिया । टिभि च्यानलहरुमा दिनभरि देखाइने सिरियलहरुवाट निर्माण हुने झुटो चेतना, व्यापारको विस्तार र वस्तु, विचार र संस्कृतिको व्यापारिकरण छिपेको छैन । तर भ्रमको यो महाजाल छ की आम मान्छेहरु त्यसै भ्रमलाई यथार्थ मान्दैछन् । वैकल्पिक मिडियाको प्रयोग र पहँुचमा आम मान्छेको सहभागिताको कमि र परंपरागत मिडियाको वाहुल्यता रहेको छ । पुरुष प्राधान्यताको विरुद्ध संघर्षरत एउटा महिला आफु सुन्दर देखिनु पर्ने सामाजिक मान्यताको अश्विकरणको सट्टा सौन्दर्य प्रसाधनको पछि दगुर्छ । गहना नलगाउदा वुच्चि ठान्छ आफैलाई र साडि विना त न आप्mनो विवाह सम्भव हुन्छ न अरु कै भन्ने भ्रमवाट ग्रस्त छ । यो सव परिणाम हो म्यानुपुलेटिभ कल्चर इन्डस्ट्रिज (भ्रम सर्जक सांस्कृतिक उद्योगहरु) र मिडियाको अपवित्र गठवन्धनको ।

यहि गठवन्धनको माध्यमवाट पँुजिवादले सवैलाई आप्mनो रंगमा रंगाई रहेको छ । आम जनता विस्तारै उपभोक्ता वनिरहेका छन् । केवल वस्तु वा सेवाको मात्र होइन, विचार र संस्कृति अनि निर्णय र नीतिको पनि । एउटा सानो उदाहरण त संविधानसभाकै लिऊँ । केहि दर्जन मान्छेहरुलाई छानेर संविधान वनाउन पठाएकामा मख्ख हामी जनता अव उनले के के कुरा लेखेर ल्याउनु पर्छ भन्ने वहस गर्दैनौं । मिडिया पनि जनताका सवालको चक्करमा किन लागोस् ? वरु के लेखे ? के लेख्तैछन् कहिले लेखि सिध्याउछन् जस्ता कुरामा नै वढी चर्चा हुनेगर्छ । तिनै मिडियाले तय गर्छन लेख्ने कुरा पनि । अनि मिडियाको अर्काे चासोको विषय हो जनतालाई म्यनुपुलेट गरेर पुँजिवादी वजार निर्माणमा उसको योगदान कतैवाट पनि कुण्ठित नहोस् । ठुला र कर्पाेरेट मिडियाहरुले मिडियाको एउटा स्ट्याण्डार्ड छवि वनाएका छन् र साना मिडियाहरु आफु पनि उस्तै नदेखिएला कि भन्ने पिरले सिको गर्दैछन् ।

अत्यन्त भद्दा मजाक त कतिवेला देखिन्छ भने जव मिडियाहरु ओपेनियन पोल गर्दछन्, जनमत सर्वेक्षण । गम्भिर विषयहरुमा समेत कुनै वहुलठ्ठिले वनाएका वहुलठ्ठिपुर्ण वैकल्पिक हल्का उत्तरहरु राखेर गरिने नाटक मञ्चन अनि मुर्खता पुर्वक आप्mनो टेलिफोनको व्यालेन्स सक्दै धमाधम पठाईने एस एम एस हरु र त्यसको आधारमा निकालिने निश्कर्षले तार्किक वहसहरु र सहमतिहरुलाई फाल्तुका विषय वनाई दिन्छ ।

अव त यस्तो भै सक्यो कि ठुला र कर्पाेरेट मिडियाहरुले नै तार्किक वहसहरुको निर्धारण, निर्माण र सिमांकनलाई स्वीकृति र अनुमोदन गर्नु पर्दछ । अघिल्लो वर्ष, जव नवउदारवादी अर्थतन्त्रमा चरम संकट पैदा भयो र विश्वभरी समाजवादमाथी नया वहस सुरु हुन खोज्यो त्यसलाई मुलधारका मानिने मिडियाहरुले प्रवद्र्धन गरेनन् । नेपालमा जहाँ लोकप्रिय मतको वहुसंख्या समाजवादी हौं भन्नेहरुको छ यहाका मिडियामा समेत त्यस प्रकारको वहस भएन, गरिएन । मलाई ताजै याद छ जव समाजवादको सान्दर्भिकता वारे मेरो एउटा लेखलाई ठुलो मिडियाका ठुला पत्रकारले क्लासिकल भएछ अलि कन्टेम्पोररी लेख्नुस्न भनेको । समाजवादमाथी विश्वभरी नयाँ शिरावाट वहस      चलिरहेको वेला समेत उनले त्यसलाई क्लासिकल  देखे । त्यो देखाई उनको होइन उनलाई पालन पोषण गर्ने पँुजिवादी उत्पादन पद्दति र त्यसले निर्धारण गरेको उत्पादन सम्वन्धको हो । त्यो उत्पादन सम्वन्धमा उनको स्थान र भुमिका अनि त्यसले निर्धारण गरेको सामाजिक चेतनाको हो । पँुजिवादी उत्पादन पद्दति र त्यसले निर्धारण    गरेको उत्पादन सम्वन्धको विशेषता के हो भने यसले आप्mनो शोषणको जाँतोमा पिसिइरहेकाहरुलाई समेत आहा तिमि त कति राम्रो पिठोमा परिणत भए छौ भनि भ्रम सृजना गरि रहन्छ ।

कर्पाेरेट मिडिया र त्यसका पत्रकारहरुको सम्वन्ध पनि त्यहि हो । खवर केवल वजार विस्तार मात्र गर्दैन वरु आफै पनि वस्तुको रुपमा खरिद विक्रि हुन्छ । मोल मोलाई हुन्छ यसको । दुई स्तरमा त्यसको व्यापार हुन्छ, पत्रकार विकाउ न्युज खोज्छ वा विकाउ ढंगले लिपापोती (पोलिसिङ्ग) गर्छ र वेच्छ । जसले किन्छ त्यसले त्यस्तो न्युजमा मात्र पैशा खर्च गर्छ जुन विक्छ र वेच्छ । पहिलो व्यापार सामान्य जीवन निर्वाह व्यापार हो र दोस्रो व्यापार उत्पादन पद्दति र उत्पादन सम्वन्धले निर्धारण गरेको हुन्छ साथै त्यसले थप उत्पादन पद्दति र उत्पादन सम्वन्धले निर्धारण समेत गर्दछ ।

यो युग सूचना तथा संचारको युग हो । अहिले समुदायका व्यक्तिहरुको दृष्टिकोण निर्माणमा मिडियाको भुमिका पहिले कहिल्यै भन्दा वढी छ । मिडियाले समुदायलाई कुनै पुराना कुरा मान्न वा नमान्न, वदल्न वा पुरै छोड्न वा नयाँ कुरा लिन वा नलिन वाध्य वनाई दिन्छ । राज्य, वजार वा नागरिक समाजलाई कुनै नीति निर्माण गर्न वा नगर्न, लागु गर्न वा नगर्न वा खारेज गर्न वा नगर्न वाध्य वनाउन सक्छ । सर्त यो हो कि मिडियाको वागडोर कसको हातमा छ ? वजारको हातमा वागडोर भएको अहिलेको मिडिया तिव्र वजारीकरणवाट राज्य र नागरिक समाजलाई आप्mनो योजना मुताविक गर्न वाध्य पार्दैछ । वाल स्ट्रिट त्यसको प्रतिनिधि उदाहरण मात्रै हो । हिजो राज्यको हातमा मिडिया रहेको वेला उस्ले पनि त्यसै ग¥यो । वैकल्पिक मिडियाको रुपमा नागरिक समाजले मिडियाका विभिन्न रुप, विधि र प्रकृयाको प्रयोग गर्न खोजिरहेको छ । जहाँ सफल भएको छ त्यहाँ वजार र राज्यलाई वाध्य पार्दै छ । पछिल्लोकालमा त कतिसम्म देखिदैछ भने निश्पक्षताको डंका पिट्न पछि नपर्ने मिडिया जव ताकतिला राज्यहरुको कोपभाजनको सिकार हुन्छन् वा ताकतिला राज्यहरुको स्वार्थमा मिडिया असहयोगी देखिन थाल्छन् असान्जेहरुको नियति देखापर्छ । मिडिया शक्ति हो भनेर स्वीकार गर्ने हो भने त्यो शक्ति खोसाखास गर्ने लडाई हुन्छ भन्ने कुरा र त्यो एकवाट अर्काे ताकतवरको हातमा नाँचिरहन्छ भन्ने कुरालाई मान्नै पर्छ । शक्तिको वागडोर आप्mनो हातमा लिने लडाई त जारी नै छ ।

यहि र यस्तै पृष्ठभुमिमा बिम्बले आफुलाई मुल्यांकन गर्नुपर्छ । वार्षिक उत्सवहरु विगतको समिक्षा र भविष्यको वाटो निर्धारण गर्ने आत्म समिक्षाका वेलाहरु हुन् । हेरौं बिम्बले आफुलाई कहाँ पाउछ र अव कहाँ उभ्याउछ ।

विम्व साप्ताहिक
(यो लेख डोटीवाट प्रकासित हुने विम्व साप्ताहिकका सम्पादक रामहरी ओझाको अनुरोधमा सन् २०१० तिर लेखिएको हो र सोही साप्ताहिकमा प्रकासित छ ।)